هدف ازاین تحقیق : شناخت بیشتر بنا ودوره ایکه درآن بنا ساخته شده است وآشنائی باپلان این بنا وهمچنین ایوانها وتاثیردین اسلام برتزئینات این بنااست
تاریخچه :
سبب ایجاد گنبد سلطانیه
در مورد علل احداث این بنا در تواریخ چنین آمده است :
اولجایتو پس از طرح سلطانیه تصمیم گرفت که به تقلید از آرامگاه برادرش غازان خان ، آرامگاه رفیع و با شکوهی برای خود بسازد به همین جهت برای بر پایی این آرامگاه ، هنرمندان از هر سو به سلطانیه آمدند تا یکی از شاهکارهای عظیم دوره مغول را به عرصه ظهور برسانند
بنای گنبد سلطانیه در سال 702 ه ( به روایتی ) بر اساس طرح آرامگاه غازان خان که آن نیز از بنای آرامگاه سلطان سنجر در ( مرو ) الهام گرفته ، ساخته شده بود با این تفاوت که پلان آرامگاه سلطان سنجر مربع ،و پلان گنبد سلطانیه هشت ضلعی است . اگر چه تا حد زیادی معماری آرامگاه سلطان سنجر در بنای سلطانیه تاثیر گذاشته بود لیکن حیزهای ابتکاری در بنای اخیر بحدی است که آنرا بصورت یکی از شاهکارهای هنر و معماری ایران در آورده است که بعدها نمونه و الگوئی برای احداث تعداد زیادی از انبیه این دوره شد. همچنین معماری گنبد سلطانیه را شخصی به نام سید علی شاه انجام داده است .
ظاهرا" هنگامی که اولجایتو امر به احداث آرامگاه خود کرد هنوز یکی از مذاهب اسلام را به عنوان مذهب رسمی انتخاب ننموده بود . وی تقریبا" در سال 709 ه یعنی موقعیکه کار ساختمانی گنبد رو به اتمام بود سفری به عراق نمود و تربت پاک امام حسن ( ع ) و حضرت علی ( ع ) را در کربلا و نجف زیارت کرد .
بنا به قولی ، بر اثر تشویق و ترغیب علما و روحانیون بزرگ شیعه که در آن زمان در دستگاه حکومتی صاحب منزلتی بودند، اولجایتو مذهب تشیع را به عنوان مذهب رسمی پذیرفت و بعد از مدتی تصمیم گرفت که آرامگاه خود را به ائمه اطهار اختصاص دهد . بدین منظور قصد انتقال اجساد مطهر آنان ( حضرت علی (ع ) و امام حسین (ع ) ) را به سلطانیه داشت تا بر رونق تجاری و اهمیت مذهبی پایتخت جدید التایس خود بیفزاید .لذا دستور داد تاتزئینات داخلی بنا که تا آن روز انجام نگرفته بود طوری بپردازند که در آن شعائر مذهب تشیع بخوبی مورد استفاده قرار گیرد. بهمین جهت بود که کلمه ((علی)) به طور مکرر با کاشی در متن آجر نوشته شده است
در همین اوان سلطان محمد خدابنده دستور ساختن آرامگاهی ساده برای خود در جنب گنبد اصلی را صادر کرد که به گفته مورخین این بنای آجری ظرف چند هفته به اتمام رسید
انتقال اجساد مطهر ائمه بخاطر مخالفت شدید علمای شیعه یا بقولی خواب سلطان که حضرت علی بن ابیطالب را نارضی دیده بود وآن حضرت از این عمل ناراضی بود ، انجام نگرفت و منصرف شد .
بنابر این سلطان ایلخانی مصمم شد که دوباره این بنا را به آرامگاهی برای خود اختصاص دهد . به نظر می رسد که در همین ایام از مذهب تشیع برگشت و مذهب اهل سنت را اختیار کرد. شاید به همین منظور بود که دستور داد تمام تزئینات معرق کاری که کلمه (( علی )) ( ع ) بر آن نقش بسته بود ، و تمام تزئینات آجری کاشیکاری و گره سازی را با پوشش از گچ اندودند و روی آن پوشش را با کتیبه و اشکال مختلف هندسی طرحهای گل و بوته دار با رنگ آبی بر زمینه سفید گچبری کردند که این عمل احتمالا" در سال 713 ه رخ داده . اولجایتو در سال 716 ه. یعنی تقریبا" چهار سال بعد از اتمام بنا در سن 36 سالگی در گذشت و جسد وی در تابوتی از زر ناب در آرامگاه ابدیش دفن شد .
گنبد سلطانیه در دوره برپایی مرتفعترین بنای جهان بوده و هم اکنون نیز یکی از عظیم ترین بناهای تاریخی جهان به شمار می رود . این بنا قسمتی از مجموعه عظیمی است که به ابواب البر مشهور بوده و شامل دارالشفاء ، بیت القانون ، بیت الحکمه ، دارالیاده و ... این بنا در قوم هم کف با فضاهایجانبی آرامگاه دارای پلان مربع مستطیل بوده و ادامه مجموعه در طبقات هشت ضلعی متمایل به منتظم است .
گنبد سلطانیه در دوره برپایی مرتفعترین بنای جهان بوده و هم اکنون نیز یکی از عظیم ترین بناهای تاریخی جهان به شمار می رود . این بنا قسمتی از مجموعه عظیمی است که به ابواب البر مشهور بوده و شامل دارالشفاء ، بیت القانون ، بیت الحکمه ، دارالیاده و ... این بنا در قوم هم کف با فضاهایجانبی آرامگاه دارای پلان مربع مستطیل بوده و ادامه مجموعه در طبقات هشت ضلعی متمایل به منتظم است .
این گنبد از سه فضای گنبد خانه ، تربت خانه ،سردابه تشکیل شده و از نظر حجمی و ترکیب فضا این بنا با معماری هیچکدام از مقابر اسلامی ایران مطابقت ندارد در حالیکه این وضعیت را می توان با آئین تدفین مغول که در دو مرحله انجام می گرفت ، مطابقت داده و آن را با معماری ترکیبی از مراسم تدفین مغول تبیین نمود.باتوجه به این طرز تفکر گنبد خانه محل عزاداری به جسد ، سردابه محل نگهداری و تدفین جسد وتربت خانه فضای مسقف بالای سردابه می باشد .ورودی اصلی آرامگاه اولجایتو در ایوان های شمال شرقی و شمال غربی تعبیه شده و کاربرد ایوانهای شمالی ، شرقی وغربی پنجره می باشند .پلان فضای گنبد خانه متمایل به هشت ضلعی منتظم و طول هر یک از اضلاع از 06/10 متر تا 16/10 متر متغیر است.
قطر گنبد خانه 40/24 متر می باشد در این فضا 8 جرز سنگین با عرض 32/6 تا 25/7 متر با سطح مقطع 50 متر مربع قرار گرفته و مهمترین وجه مشخصه تحول معماری از درون سلجوقی به دوران ایلخانی را نمایش می دهد . در حد فاصل این جرزها ایوانها و بنائی در دو طبقه اجرا گردیده و ارتفاع طبقه همکف از رقوم فعلی 7/9 متر و ارتفاع طبقه اول از رقوم هم کف 70 /19 متر قابل اندازه گیری می باشد . کف این فضا با استفاده از سنگ رخام سفید مفروشی بوده است .
پلکانها
در بین جرزهای هشت گانه پلکانهای مارپیچی وجود دارد که طبقه زیرین را به طبقات دوم و غرفه های خارجی و مناره های هشتگانه متصل می کند . لازم به تذکر است که این پلکانها همه از پایین شروع نمی شود بلکه فقط دو پلکان زوایای شمالی و پلکان دیگر در نمای خارجی واقع شده است .
پلکانهای زوایای شمالی به طبقه دوم راه می یابد و پلکان سومی بدون اتصال به طبقه دوم بسوی بالا ادامه پیدا می کند . پلکانهای هشتگانه از طبقه سوم ( غرفه های خارجی ) ظاهر شده و تا امتداد مناره های هشتگانه صعود می نماید
ایوانها
همانطور که در فوق اشاره شد بر اضلاع هشتگانه پلان داخلی 8 ایوان رفیع و وسیع به ارتفاع 80/18 و به عرض 70/7 متر واقع شده اند .این ایوانها یکنواختی حاصل از وجود جرزهای قطور ، را از بین برده و باعث
شده که بنا زمخت جلوه ننماید . این ایوانها در عمق 60/2 و ارتفاع 9 متری به دو طبقه تقسیم شده است . در طبقه اول یا همکف ورودی های اصلی و ورودی های کوچک فرعی به محوطه های عبادتی قرار دارند
ایوان جنوبی متصل به محوطه ای بنام تربت خانه است که در صفحات آینده شرح آن داده خواهد شد . ایوانهای شرقی و غربی در انتها دارای درهای بزرگ می باشد . در حالیکه در انتهای طبقه اول ایوانهای فرعی یک در کوچک وجود دارد. سقف طبقه اول دارای قندیل بندی و مقرنسکاری بسیار جالب و زیبا می باشد .
طبقه دوم این بخش بوسیله راهروی پوشیده ای با هم در ارتباطند . بطوری که می توان در این طبقه تمامی بنا را دور زد در غرفه های طبقه دوم انواع تزئینات و مقرنسکاریهای ارزنده ای دیده می شود که نشانگرذوق و سلیقه و دقت هنرمندان دوره ایلخانیان است <
یکی از خصوصیات اصلی و منحصر بفرد در گنبد سلطانیه دو جداره بودن آن است که از دو قشر موازی و مجزا که صرفا" با پشت بندهای آجری بین خود بهم مربوط بوده و همچنین فرم واحدی را شامل می شوند تشکیل شده است . و این تنها نمونه در مورد گنبدهائی با وضع ساختمانی فوق الذکر محسوب می شود و به نظر اینجانب نمی توان نمونه ای با وضع ساختمانی فوق الذکر در دنیا یافت که متعلق به قبل از بنای مزبور باشد . و از این رو گنبد فوق اهمیت شایانی را در تاریخ معماری دنیا داراست بطوریکه مدتها بعد از ساختمان گنبد سلطانیه چه در غرب و چه در شرق رفته رفته آثاری با خصوصیات تکنیکی فوق بوجود می آید . از جمله مهمترین آثاری که به تقلید از گنبد سلطانیه احداث شده گنبد کلیسای سانتاماریا دلفیوره می باشد که بیش از صد سال بعد از آن ساخته شده است .
درواقع در گنبد سلطانیه دو دوره تزئینات وجود دارد تاپائین گنبد همزمان انجام شده است .
برسردر شرقی گنبد به تاریخ 710 هجری قمری برمی خوریم که این تاریخ متعلق به دوره اصلی ساخت گنبد درتاریخ اول است ودرقوس طبقه دوم ایوان شرقی داخل گنبد تاریخ دوم ذکر شده که مربوط به سال 713 هجری قمری است که دراین زمان تقریبا نشانه پائین تزئینات کاشکاری داخل گنبد است که اسناد زیادی نشان می دهد که شروع این تزئینات درزمان سلطان محمد اولجایتو انجام گرفته است وشروع این بنا باید همزمان باشروع وزارت تاج الدین علی شاه بوده باشد .
باتوجه به کتیبهای که اکنون درترتبت خانه گنبد نگه داری می شودونام سلطان محمد درآن است نشان دهنده گچکاری روی تزئینات اصلی گنبد درآن زمان است .
( مدالله ظله ونصرنجله : خداوند سایه اوراگسترده کند وفرزندش راپیروز گرداند ) این جمله ثابت میکند که سلطان محمد الجایتو درزمان گچ کاری روی تزئینات اصلی گنبد زنده بوده است واین جمله ده بار درحاشیه چندایوان تکرارشده
ایوان جنوبی : شامل تزئینات نقوش وکاشیکاری دردوره اول است که دراین ایوان کتیبه ای به صورت ستاره پنچ پرکه اضلاع آن از5 کلمه محمد به خط کوفی بنای تشکیل شده دیده می شود
ایوان جنوب شرقی : بر روی دیوار جانبی سمت راست ایوان جمله " السلطان ظلل الله " به خط کوفی بنایی با کاشی و آجر به طور تکرار نوشته شده است، روی دیوار جانبی سمت چپ ایوان دو جمله چند بار به خط کوفی بنایی تکرار شده که جمله اول " خلدالله ملکه " است، این تزئینات مربوط به دوره اول می باشد.
روی قوس این ایوان ودرداخل دوکتیبه مستطیلی گچی است که متعلق به دوره دوم است درحاشیه این درمستطیل یک حدیث ازپیامبراکرم تکرارشده است ودوحدیث دیگرروی گچ قبلا درایوانهای متعددبوده است که اثری ازآنها دیده نمی شود و درداخل هرمستطیل روی قوس این ایوان باسه گل شانزده پرتزئین شده که درداخل هر گل یک ستاره 16 گوش است که درهر گوشه اسم محمد به خط کوفی تشکیل شده وبرروی اضلاع کلمه علی به خط ثلث آمده ودرحاشیه گل ها کلمات ابوبکر ، عمر ، عثمان ، علی ،حسن وحسین چندبارتکرارشده
ایوان شرقی :
کلیه تزئینات دوره دوم این ایوان از جا برداشته شده است و آنچه توضیح داده می شود مربوط بخ دوره اول می باشد.
روی دیوار جانبی ایوان یک ستاره پنج پر آمده که اضلاع آن از پنج کلمه " محمد" به خط کوفی بنایی، تشکیل شده است و روی دیوار جانبی دیگر ایوان در یک ستاره کلمه
"علی" پنج بار به خط کوفی بنایی تکرار شده است. روی دیوار جانبی داخل ایوان بوسیله آجر و کاشی و با خط کوفی معقلی جمله " سبحان الله " در یک لوزی شکل چندین بار بصورت تکرار آمده است . این طرح کاشیکاری، قابل مقایسه با جمله " سبحان الله " در آجر کاری موجود در مسجد جامع ورامین می باشد.
هر دو طرح یکی است با این تفاوت که در گنبد سلطانیه متن حروف دو حاشیه دارد و در مسجد جامع ورامین که در زمان سلطان ابوسعید ساخته شده، متن حروف با یک آجر نوشته شده است به نظر می آید طراح کتیبه گنبد در ساختن جامع ورامین نیز شرکت داشته است.
ودرقوس طبقه دوم این ایوان کتیبه باخط کوفی آجری مشاهده می شود که مربوطه به آیه 255 سوره بقره است وبعدازپایان این آیه جمله های اللهم صلی علی نبی نصیح الاهه ..." ودرانتهای جملات مذکور تاریخ 713 هجری به شکل زیرآمده است
" ... (ث )لات عشر و سبعمئه"
لازم به یاد آوری است که این نوشته، حاشیه قوس ایوان را دور زده که اگر باز شود و به صورت یک مستطیل بزرگ در می آید و انتهای حروف کلمات دو ضلع مستطیل در داخل به هم گره خورده است.
در داخل طبقه دوم این ایوان سوره " الاخلاص " به خط کوفی آجری به چشم می خورد که جمله " بسم االله الرحمن الرحیم " در سمت راست و جمله " قل هو الله احد الله الصمد لم یلد و لم یولد و " در سینه ایوان و جمله " لم یکن له کفوا" احد " در سمت چپ ایوان قرار گرفته است..
ایوان شمالی شرقی
تزئینات دوره دوم این ایوان نیز برداشته شده است و تزئینات موجود مربوط به دوره اول می باشد که در حاشیه میان ایوان شمال شرقی و ایوان شمالی قسمتی از آیه ( 255 ) سوره البقره به خط کوفی آمده است . در طبقه دوم این ایوان و در سمت راست جمله " الملک لله" و در سمت چپ جمله " القدره لله " به رشته تحریر در آمده است. روی دیوار داخلی ایوان در طبقه دوم و در یک مربع کلمه " محمد " چهار بار با خط کوفی تکرار شده است.
ایوان شمالی
در حاشیه داخلی ایوان، با رنگ روی گچ کتیبه ای مربوط به تاج الدین علیشاه وزیر اولجایتو وجود دارد که به علت از بین رفتن رنگ آن بطور کامل مشخص نیست. در حاشیه خارجی ایوان قسمتی از حدیث پیامبر اکرم ( ص ) بدین شرح شامده است" ارحموا من فی الارض یرحمهم من فی السماء قال النبی عن الله تعالی" . کلمه " یرحمهم " در این کتیبه می بایستی "یرحمکم " باشد و اشتباها" به این صورت نوشته شده است و در طبقه دوم ایوان در یک دایره جمله " اللهم اشفنا بشفائک و داونا بدوائک " نوشته شده و روی دیوار، آیه " کل من علیها فان " با رنگ قرمز روی گچ چند با تکرار شده است.
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 14 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله گنبد سلطانیه، تزئینات ایوان ها
