واژه شناسی قنات:
نظریات گوناگونی در مورد ریشه لغت قنات ارایه شده است ؛ در ایران و آسیای میانه قنات و کاریز و در کشورهای عربی فقره می‌گویند. در ایران خاوری و افغانستان و آسیای میانه واژه‌ی کاریز بیشتر کاربرد دارد و در ایران باختری واژه‌ی قنات.
١-ریشه کلمه ((قنات)) گرفته شده از کلمه ((کانو)) آکادی است که به معنای ((نی)) که در عبری به ((کانا)) و در آرمی به ((کانیا)) تبدیل شده است.
٢-واژه ی ((کانال)) لاتین بطور موازی به کانو – کانات شرقی تحول یافته زیرا ((کانالیس)) در واقع به معنای چیزی است که شکل ((نی)) دارد و کانال به معنای مجرا از آن ساخته شده است.
٣- از سویی کلمه ((قنات)) نام خود را به شهر کاناتا که در تورات آمده داده است. جایی که در دوران متعلق به قبل از آمدن مادها و پارسها برای استفاده از آب، کانال هایی بعضا زیر زمینی که بخشی از آن رو باز بوده وجود داشته است.
٤-قنات را در لغت عده‌ای به معنای نیزه معنی کرده‌اند که جمع آن، قنوات، قنیات و قنی است، که بعدها، به معنای کانال و مجرای آن و معادل کاریز به کار رفته است، عده‌ای نیز آن را از کلمه‌ی پهلوی کانیکه برگرفته از کانال و فعل کن و کندن میدانند که به زبان عربی رفته و معرب شده است. این کلمه در زبان آکادی و آشوری به شکل قانو، در عبری به صورت قنا و قانو و در لاتین، به صورت کانال دیده می‌شود و در زبان پهلوی نیز به شکل کهس به کار رفته است و معادل فارسی امروزی آن، کلمه کاریز و کهریز است.
اسامی معادل قنات:
در ایران و سایر کشورهای جهان برای قنات بیش از٢٧اسم وجود دارد یا به عبارت دیگر، برای نامیدن این شیوه‌ی آبیاری بیش از٢٧ اصطلاح به کار برده می‌شود.
- این اسامی درجنوب غربی آسیا عبارتند از:
قونات، کنانت، کونوت، کانات، خنات، خاد، کنایت، قنات، کارز، کاه ریز، کاه رز، کرز، کاکوریز، کهریز و چین آوولز.
- اسامی معادل قنات در آفریقای شمالی:
فوگارا (فقره)، فقاره، فگاره، مایون، ایفلی، نگولا، ختارا، خوتارا، رتارا.
- این اسامی در عربستان عبارتند از:
فلج، افلج، فلج.
تعریفی فنی از واژه‌ی قنات:
مجموعه‌ای از چند میله و یک کوره (یا کورههای) زیرزمینی که با شیبی کمتر از شیب سطح زمین، آب موجود در لایه (یا لایه‌های) آب‌دار مناطق مرتفع زمین یا رودخانه‌ها یا مرداب‌ها و برکه‌ها را به کمک نیروی ثقل و بدون کاربرد نیروی کشش و هیچ نوع انرژی الکتریکی یا حرارتی با جریان طبیعی جمع‌آوری می‌کند و به نقاط پست تر می‌رساند. به عبارت دیگر، قنات را می‌توان نوعی زهکش زیرزمینی دانست که آب جمع‌آوری‌شده توسط این زهکش به سطح زمین آورده می‌شود و به مصرف آبیاری یا شرب می‌رسد.
چند نمونه از قنات‌های ایران:
١١ـ قنات گناباد: طول این قنات ٧۰ کیلومتر و مادر چاه آن٣٥۰ گز (٣٥۰ متر ) است. این قنات ٢٥۰۰ سال قدمت دارد.
٢- قنات فیروز آباد مجو مرد یزد: این قنات بنام دختر یزدگرد ساسانی نامگذاری شده است. طول قنات ٧۰ کیلومتر و دارای ١٧٥۰ حلقه چاه با مادر چاهی به عمق ٨٧متر است.
٣- قنات ارونه اردستان: این قنات بیش از دو هزار سال قدمت دارد و پر آب ترین قنات کویری ایران است. طول این قنات ٤٥ کیلومتر و مادر چاه آن ٦٦ متر و میزان آبدهی آن ٨۰ لیتر در ثانیه است.
٤- قنات روستای ابراهیم اراک: این قنات بیش از هزار سال قدمت دارد. مادر چاه این قنات مخروطی شکل است. قطر دهانه میله چاه یک متر و قطر محل اتصال میله چاه به تونل حدود١١ متر است این قنات ٢۰ کیلومتر طول و عمق مادر چاه آن ١١٥ متر است.
٥- قنات مون اردستان: این قنات دو طبقه است و هر طبقه آب مستقلی دارد. طبقه رو سه متر از طبقه زیر بالاتر است. مادر چاه قنات دو قلو است دو میله چاه در کنار یکدیگر قرار دارد. یکی از میله ها متعلق به قنات بالایی به عمق ٢٧ متر و د یگری متعلق به قنات زیرین که ٣۰ متر عمق دارد. از مادر چاه به بعد قنات دارای میله های مشترک است. مجرای قنات بالایی هنگامی که به میله چاه می رسد خود را با قوسی نیم دایره از کنار میله دور زده مجدداً در طول مسیر مستقیم کوره و موازی با مسیر قنات زیرین جاری می گردد.
٦-قنات مزد آباد شهر میمه: دشت جلگه ای میمه دشتی وسیع و هموار، با شیبی بسیار ملایم( بطور متوسط ٥% ) است که مابین ارتفاعات حاصل از جنبش های کوهزائی البرز مرکزی در شمال و شرق و ارتفاعات حاصل از جنشهای کوهزائی زاگرس در غرب قرار گرفته است
- قنات‌های تهران و ری که دشت ورامین را آبیاری می‌کردند تا ٣۰ سال قبل جزء پرآب‌ترین قنات‌های دنیا بودند ولی در ٢٠ سال گذشته به دلیل تخریب مادر چاه‌ها و عدم لایروبی از رونق افتاده‌اند. تاریخ حفر این قنات‌ها به دوره‌ی صفوی و قاجاریه برمی‌گردد. در تهران حدود٣۰۰ قنات وجود دارد که بعضی از آنها یکدیگر را به صورت ضربدری قطع می‌کنند قنات‌های تهران در منطقه‌ی محمود آباد به دلیل خاک‌برداری‌های زیاد کوره‌پزخانه‌ها و به دلیل عمق کم، به صورت روباز مسیر خود را تا ورامین ادامه می‌دهند. یکی دیگر از قنات‌های جالب و قدیمی ایران قنات کیش میباشد که در سال ١٣٧١ کشف شد. قنات دو هزار ساله کیش با شهر زیرزمینی ساخته شده در آن از مکان‌های دیدنی کیش است. در مسیر این قنات، چاه‌هایی به چشم می‌خورد که در گذشته برای لایروبی قنات حفر شده بود. تاکنون ٢۰۰ حلقه از این چاه‌ها در مسیر قنات شناسایی شده است که فاصله‌ی هر کدام از یکدیگر به١٤ تا ١٦ متر می‌رسد. سقف قنات را لایه‌های مرجانی به ضخامت ٢ تا ١٥ متر و لایه‌های زیرین قنات را خاک نفوذناپذیر مارنی تشکیل می‌دهد که این خاصیت باعث شده است تا آب باران پس از نفوذ از لایه‌های مرجانی در عمق نفوذناپذیر زمین تشکیل سفره‌های آب زیرزمینی را بدهد. چهار کیلومتر از مسیر این قنات تاکنون حفاری و لایروبی شده است و هم اکنون در عمق ١٥١٥ متری این قنات شهری زیرزمینی با کاربری سیاحتی و تجاری در حال ساخت و تکمیل است.
در حال حاضر در ایران حدود٤٠٠٠٠ قنات به طول ٢٧٢٠٠٠ کیلومتر وجود دارد که فقط در استان خراسان ٧٢٣۰ رشته قنات با آبدهی ١٨٥٠٠٠٠٠٠٠ سانتی متر مکعب در ثانیه وجود دارد یعنی ٩ برابر ذخیره‌ی سد کرج و ١٤٠ برابر ذخیره‌ی سد طرق. در تهران، دست کم ٣٠٠ رشته قنات شناخته شده، خفته‌اند که طول بعضی از آنها به ١٨۰۰۰ متر می‌رسد.
قنات در گستره‌ی تاریخ
پژوهشگران به‌اتفاق معتقدند که بهره‌برداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفته و در دوره‌ی هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و شاخ آفریقا نیز راه یافت سپس مسلمانان آن را به اسپانیا بردند. مهمترین و قدیمی‌ترین کاریزها در ایران، افغانستان و تاجیکستان وجود دارد. در حال حاضر در ٣٤ کشور جهان قنات وجود دارد ولی چهل‌هزار قنات فعال موجود در ایران چند برابر بیشتر از مجموع قنات‌ها در سایر کشورهای جهان است. مهمترین قنات‌های ایران در استان‌های کویری خراسان، یزد، کرمان، مرکزی و فارس وجود دارد.
قنات یا کاریز یکی از شگفت‌انگیزترین کارهای دسته‌جمعی تاریخ بشری است که برای رفع یکی از نیازهای مهم و حیاتی جوامع انسانی، یعنی آب‌رسانی به مناطق کم آب و تأمین آب شرب انسان، حیوان و زراعت و با کار گروهی و مدیریت و برنامه‌ریزی به وجود آمده است. این پدیده‌ی شگفت‌انگیز آب‌رسانی از دیرباز و از عصر آهن به‌عنوان یکی از منابع تأمین آب شرب و کشاورزی در مناطقی که با خطرات خشک‌سالی در فلات ایران روبه‌رو بوده‌اند، نقش کلیدی و مؤثری در نظام اقتصادی و حیات اجتماعی کشور داشته و موجب شکوفایی اقتصاد کشاورزی و ایجاد کار و فعالیت‌های متعدد شهری و روستایی و باعث آرامش مردم بوده است. به گواه تاریخ، و کشفیات باستان‌شناسی این فن‌آوری مهم از ابتکارات ویژه‌ی ایرانیان بوده و به تدریج، به سایر مناطق جهان، از جمله منطقه‌ی اروپای غربی، شمال آفریقا، چین و حتی به بخش‌هایی از آمریکای جنوبی چون شیلی راه یافته است.
تاریخ قنات در ایران به‌طور مشخص، به دوره‌ی ایران باستان و ماقبل کتابت و به عصر آهن بر می‌گردد. تمدن پنج‌هزار ساله‌ی شهر سوخته و تمدن هکمتانه و وجود قنات در این شهر دلیل روشنی بر ساخت قنات در دوره‌ی ماقبل هخامنشی است. یکی از قدیمی‌ترین اسناد مکتوب شناخته شده که در آن به قنات اشاره شده، شرح هشتمین نبرد سارگون دوم، (پادشاه آشور است که در سده هشتم قبل از میلاد می‌زیسته) علیه امپراطوری اوراتور در سال ٧١٤ قبل از میلاد مسیح است (محقق فرانسوی گوبلو به کمک یک لوح بزرگ مسی که با خط میخی و به زبان آکادی نوشته شده، از آن مطلع شده است. این لوح، اکنون در موزه‌ی لوور پاریس موجود میباشد). سارگون از کوه‌های زاگرس می‌گذرد و به ناحیه‌ای واقع در اطراف شهر اوهلو (مرند کنونی) در حدود ٦۰کیلومتری شمال غرب تبریز در شمال دریاچه‌ی ارومیه می‌رسد. او متوجه می‌شود که در این ناحیه رود وجود ندارد. مع‌هذا ناحیه‌ای است که با آبیاری سبز و خرم شده، اما او از این امر تعجب نمی‌کند برای این که او در دشت‌هایی فرمانروایی کرده که چنین تکنیک‌ها یا سیستم‌هایی از حداقل دو هزار سال پیش در آنها معمول بوده است اما آن‌چه که او را شگفت‌زده می‌کند، بی‌اطلاعی از منشاء این آب‌ها بوده است. به طور قطع، سارگون موفق شد که قنات را ببیند. اما این قنات‌ها را چه کسانی ساخته‌اند؟ و چه کسی این تکنیک را به منطقه آورده است؟
به استناد کتیبه‌ی سارگون، اورسای اول پادشاه هم‌عصر او بوده که اولین قنات را احداث کرده است. بنابراین فرمانروای آشور، رواج این تکنیک را که به گفته‌ی او پدیده‌ای تازه بوده است، به اهالی اوراتور نسبت می‌دهد. از طرف دیگر در ناحیه‌ی دریاچه وان (که در آن زمان جزء خاک ایران بوده) ناظری در آغاز قرن هشتم قبل از میلاد، به وجود ٢١ رشته قنات اشاره کرده است. در کتابی تحت عنوان «ارمنستان در گذشته و حال» نوشته‌ی لهمان ـ مورخ١٩٢٥ آمده است که ابداع قنات به اوراتور‌ها تعلق دارد و می‌دانیم که اهالی اوراتور، اغلب بلافصل ارمنی‌ها هستند.
برابر مطالب اوستایی و مطابق شاه‌نامه‌ی فردوسی هوشنگ مخترع قنات بوده است و جم یا جمشید مخترع لباس، تبر، شمشیر، بیل و ادوات کشاورزی است می‌دانیم که شاهان پیشدادی بر اساس داستان‌های شفاهی تا دوره‌ی زرتشت ادامه داشتند واین روایت ها تا زمان فردوسی در میان مردم نیز نقل می‌شدند این داستان‌های شفاهی ریشه‌ی هفت تا ده هزار ساله دارند.
اشغال فلات ایران از سوی مادها و پارسها با ایجاد شهرهای بزرگ و باشکوه همراه است مانند شهرهای اکباتان (همدان) و پاسارگاد پایتخت قدیمی امپراطور ماد که از سوی کوروش دوم بنیان گذاشته شد. همچنین تخت‌جمشید که داریوش اول آن را در نزدیکی پاسارگاد به وجود آورد و به صورت پایتخت هخامنشیان درآمد. شهر راگس یا راجس (ری) در چند کیلومتری شهر ری کنونی یکی از پرجمعیت‌ترین شهرها بود. تمامی این شهرها با استفاده از سیستم قنات توانستد آب خود را تامین کنند و به حیات خود ادامه دهند زیرا در آن زمان رودها و یا چشمه‌هایی بیش از امروز وجود نداشته است. اما به هر حال قدیمی‌ترین قنات ثبت‌شده در تاریخ به سه‌هزار سال پیش (٣۰ قرن قبل)، برمی‌گردد که در آذربایجان و ارمنستان حفر گردیده است. در پی آن، در دوره‌ی داریوش کبیر که اوج شکوفایی و اقدامات آبیاری و حفر کاریز در سرتاسر فلات ایران به شمار می‌رود. قنات‌های متعددی در قلمرو فلات ایران و در عمان و مصر حفر شده است. بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی این باور وجود دارد که کاریزهای ایجاد شده درنواحی جنوبی خلیج‌فارس، خراسان، یزد و کرمان در دوره‌ی هخامنشیان ساخته شده و قنوات قدیمی قم و بسیاری دیگر از مناطق ایران در عصر ساسانیان و قنوات تهران در دوره‌ی صفویه و قاجاریه حفر شده است.
از مطالعه‌ی کتب قدیم و آثار باستانی ایران پی‌می‌بریم که کندن کاریز و تعمیر آن و آبیاری و زراعت کاری مقدس محسوب می‌شده است. در وندیداد که زرتشتیان آن را کتاب الهی میدانند و بعضی نیز آن را دایرة‌المعارف فرهنگ باستان محسوب می‌کنند چنین جملاتی وجود دارد:
«سوگند یاد می‌کنم به جاری کردن آب خنک در خاک خشک (کاریز) و عمارت راه و سوگند یاد می‌کنم به زراعت و کاشتن درخت میوه».
آقای گوبلو، دانشمند فرانسوی که حدود بیست سال در ایران اقامت داشته و در زمینه‌ی آب در ایران کار کرده است، این سیستم باستانی دست‌یابی به آب زیرزمینی را قابل مطالعه می‌یابد و بر این اساس وقتی به وطن خود (فرانسه) برمی‌گردد موضوع دکترای خود را قنات انتخاب می‌کند و با سفرهای متعدد به مناطق مختلف جهان و با استفاده از ٥٣٤ منبع علمی، تحقیقی، کتاب یا تز دکترای خود را تحت عنوان «قنات فنی برای دست‌یابی به آب در ایران» می‌نویسد او در این نوشته‌ی خود ثابت می‌کند که قنات اختراع ایرانیان است و ده‌ها قرن هم قدمت دارد در حالی که چینی‌ها فن قنات را تازه چند قرن پس از ایرانیان آموخته‌اند، گوبلو در کتاب خود که در سال ١٩٧٩انتشار یافته می‌نویسد:
«همه چیز دال بر آن است که نخستین قنات‌ها در محدوده‌ی فرهنگی ایران ظاهر شده‌اند و انگیزه‌ی اصلی از حفر قنات، باور و فرهنگ یک‌جانشینی و توسعه‌ی کشاورزی و آبادی بوده است به طوری که این صنعت در میان ترک‌های شرقی و اعراب که فرهنگ کوچ‌نشینی داشته‌اند رونق نیافته است».
گوبلو ده‌ها صفحه از کتاب خود را به بررسی صادر شدن فن قنات از ایران به دیگر کشورهای شرق و غرب و غیره اختصاص داده است بطور خلاصه: طبق فرضیه هانری گوبلو در گستره فرهنگی ایران، قنات به وسیله معدن کاران آکادی ابداع شده است. این معدن کاران به دنبال سنگ معدنی مس، کوه های زاگرس را کاوش می کرده اند که با برخورد به سفره های آب زیرزمینی دچار مشکل شده اند. آنها این مشکل را با ایجاد زهکش در کف معدن حل کرده و به طور تصادفی به تکنیک قنات دست یافته اند. بر مبنای اکتشافات فعلی ایجاد این قنات های تصادفی حداکثر به اوایل هزاره اول پیش از میلاد باز می گردد. طبق این نظریه استفاده گسترده از آب قنات به منظور کشاورزی چند صد سال بعد رایج می شود و بر اساس همین فرضیه، گوبلو تعریف صحیح قنات را به صورت زیر بیان می دارد: قنات تکنیکی است دارای ویژگی های استخراجی معادن و عبارت است از بهره برداری از سفره آب های زیرزمینی به کمک دهلیزهای زهکشی آب. این فن دست‌یابی به آب زیرزمینی، در محیط فرهنگی ایران در اوائل هزاره‌ی اول قبل از میلاد مسیح، اختراع شد و سپس به سرعت در دیگر نقاط کشور و در خارج از آن رواج یافت این فن دست‌یابی به آب زیرزمینی در سال‌های٨٠٠ قبل از میلاد به وسیله‌ی کشاورزان در داخل فلات ایران رواج پیدا کرد و از آنجا به سایر نقاط جهان گسترش یافت. به عنوان مثال حدود٥٠٠ سال قبل از میلاد مسیح ایرانیان، آموزش فن حفر قنات را به مصر و حدود ٧٥۰ میلادی مسلمانان بنی‌امیه این فن را ازآن‌جا به اسپانیا منتقل کردند و سپس از آنجا به مراکش منتقل شد و حدود سال ١٥٢٠ میلادی به آمریکا به ویژه منطقه‌ی لس‌آنجلس فعلی، انتقال یافت (به موجب بررسی‌ها، آب لس‌آنجلس آمریکا ابتدا به وسیله‌ی قنات تأمین می‌شده است) و در سال ١٥٤۰ میلادی به ناحیه‌ی پی‌کارد شیلی منتقل شده است. بررسی‌های گوبلو ثابت می‌کند که سیستم قنات تازه در سال ١٧٨۰ یعنی در حدود ٢٢٥ سال قبل به چین شرقی (ناحیه تورفان) رسیده است.
اسامی و اصطلاحات مربوط به اجزا قنات
این اصطلاحات و اسامی بر حسب حروف الفبا توضیح داده می‌شوند.
آبخواب: زمین‌هایی را که در محدودة آبیاری قنوات واقع‌اند و باید با آب آنها آبیاری شوند، آبخواب نامند.
آب‌سر: اختلاف ارتفاع سطح ایستابی در لیس‌آب و مادر چاه آب سر نام دارد.
استخر: حوض بزرگی در نزدیکی مظهر است که آب قنات را در آن با بستن راه خروجی انبار می‌کنند و قبل از آنکه پر شود دریچه‌اش را می‌گشایند تا آب جمع شده با بده زیادتری در جوی‌ها جریان یابد.
آتشبار: کارگری که چند چال برای خرد کردن سنگ یا طبقات سخت، حفر و آنها را با دینامیت یا باروت پر می‌کند و آتش می‌زند آتشبار نام دارد.
چرخ کش: کارگری که در دهانة میله در کنار چرخ چاه می‌ایستد و با گرداندن چرخ دلو مخصوص را به پایین چاه می‌فرستد و پر از مصالح داخل چاه بالا می‌کشد.
پایاب: پایاب یا سقابه (رایج در منطقه تربت‌جام) عبارت است از دالانی که به صورت مورب از سطح زمین به کورة قنات گشوده و با پله‌هایی به کوره وصل می‌شود. در واقع بنای آن مانند راه‌پله و پاشیر آب‌انبارها میباشد. این پایاب گاه مسقف و باشکوه و گاه روباز و بسیار ساده ساخته می‌شود.
پارف: مقنیان در بدنة میله‌ها، جاپاهایی به منظور پایین رفتن و بالا آمدن از دهانه میله‌ها به ته چاه و بالعکس درست می‌کنند که اصطلاحاً به آن پارف گویند. فاصلة بین دو پارف در یک سمت حدود ١۰۰ تا ١٢٥سانتی‌متر است.
پالونه: معمولاً پس از کول‌گذاری چند سانتی متر از اطراف کول‌ها خالی می‌ماند، این فضاها را که با آجر یا کول‌های شکسته پر می‌کنند پالوئه می‌نامند.
پسچال: گودی‌های ایجاد شده در قسمت‌هایی از کف کورة قنات را پسچال می‌نامند.
پشته: فاصلة بین دو میله متوالی در یک قنات پشته نام دارد اندازه پشته‌ها تابعی از حجم عملیات خاکی، هوادهی قنات و عمق میله‌هاست، یعنی هر چه از مظهر به سمت مادر چاه پیش برویم عمق میله‌ها بیشتر و همچنین به موازات آن حجم عملیات خاکی زیادتر می‌شود. بنابراین، برای اینکه مخارج عملیات خاکی را به کمترین مقدار ممکن برسانند اندازه پشته‌ها را تا جایی که هوادهی اجازه دهد، طویلتر انتخاب می‌کنند این وضعیت در پایین دست قنات درست برعکس است زیرا به علت عمق کم میله‌ها هوای درون کوره بهتر است و عملیات خاکبرداری کمتر صورت می‌گیرد بنابراین برای رفاه کارگران قنایی، اندازة پشته‌ها را کوتاهتر انتخاب می‌کنند تا آنها برای کشیدن سطل‌های پر از خاک و آوردن آن سطل‌ها به زیر میله‌ها مجبور به پیمودن راه زیادی نباشند.
پشته‌کردن: فرو ریختن سقف و دیواره‌های کوره قنات را پشته کردن می‌نامند.
پوت کنی: خالی کردن میله‌هایی را که بر اثر بی احتیاطی ریزش کرده و پرشده اصطلاحاً پوت کنی می‌گویند.
پوکه قنات: کورههای متروکه قنات را اصطلاحاً پوکه قنات می‌گویند.
پیشکار: پیشکار علاوه بر اینکه معادل کوره است در بعضی منابع به مفهوم دیگری نیز به کار رفته است.
تر و خشک: قسمت تر و خشک قنات را قسمتی از طول قنات می‌داند که پس از پایان محل خشکه‌کار واقع شده است.
تره‌کار: فاصلة بین مادر چاه تا محل تقاطع کف کورة قنات با سطح ایستابی تره کار نام دارد. تره کار شامل کورة قنات و میله‌هایی که در سرتاسر این فاصله قرار گرفته‌اند نیز می‌شود.
چاه تران خشکان: میله حفر شده واقع در مرز بین تره کار و خشکه کار را چاه‌تران خشکان نامند.
خشکه‌کار: فاصلة بین محل تقاطع کف کورة قنات با سطح ایستابی را خشکه‌کار می‌گویند.
دستک: کورههای فرعی منشعب شده از کورة اصلی که توسط مقنیان برای تشخیص جنس خاک و برای یافتن زه بیشتر و به اصطلاح دنبال آب رفتن حفر می‌شود دستک نام دارد. چراغ‌سوز و بازوی قنات، شاخه قنات، تونل آبگیری فرعی، شاخة فرعی قنات، نیز معادل دستک می‌باشند.
دو شاخ قنات: در مواقعی که حفر کورة قنات را به سمت ارتفاعات ادامه می‌دهند و کوره به یک رشته کوه ختم می‌شود به منـظور آبگیری بیشتر دو رشته از کـوره منشعب مـی‌شود که آنـها را اصطلاحاً دو شـاخ قنـات گویند. در واقع دستک می‌تواند نقش دوشاخ را داشته باشد.
رو رفتگی: شسته شدن کف کورة قنات و خرابی آن به علت شیب زیاد کف کوره در زمین‌هایی که مقاومت کافی ندارند رو رفتگی نام دارد.
تقسیم بندی انواع قنات
١- تقسیم‌بندی قنات‌ها برحسب طول :
بر این اساس دو نوع قنات وجود دارد :طویل و کوتاه.
وضعیت قنات‌های ایران تابعی از اقلیم ایران نیز هست. هرچه باران مناطق بیشتر باشد طول قنات کمتر و عمق مادر چاه آنها نیز کمتر است و برعکس هرچه باران سالیانه مناطق کمتر باشد طول قنات و عمق مادر چاه آن بیشتر خواهد بود. دلیل این امر آن است که در نقاط پر باران سطح آبهای زیرزمینی در عمق کمتری قرار دارد و در نقاط کم باران آبهای زیرزمینی را باید در عمق بیشتری جستجو کرد.
از آنجا که منبع اصلی تمام آبهای فلات ایران باران‌های غربی است که به سمت شرق در حرکتند، در نتیجه مناطق مرکزی و شرقی کشور دارای باران کمتری بوده و لزوماً مادر چاههای عمیق‌تری دارند که در نتیجه طول قنات‌ها هم در این نواحی افزایش می‌یابد. بعنوان مثال می‌توان به قنات «قصبه» در شهرستان گناباد اشاره کرد که ٧۰ کیلومتر طول و مادر چاه آن ٣٥۰ متر عمق دارد.
لازم به ذکر است دکتر کردوانی در کتاب خود «منابع و مسائل آب در ایران» معتقد است طول قنات‌ها رابطه مستقیمی با شیب زمین دارد نه میزان بارش سالانه چرا که بعنوان مثال بارش سالانه گناباد از یزد بیشتر است ولی غالباً طول قنات‌های گناباد از طول قنات‌های یزد (که باران سالانه کمتری دارد) بیشتر است.
٢- تقسیم‌بندی قنات‌ها برحسب بده
الف- قنات‌های با بده ثابت و همیشگی
قنات‌هایی که دارای طول زیاد، حوضه آبدهی وسیع و کوره‌ای عمیق نسبت به سطح زمین هستند و غالباً در دشت‌ها واقع‌اند. بده آنها ثابت و همیشگی است و در فصول مختلف سال نوسانات مقدار بده آنها چندان محسوس نیست. بعنوان مثال قنات روستای فخره، علی آباد، محمد آباد، ابوزید آباد... در کاشان.
ب- قنات‌های با بده متغیر
قنات‌هایی که در اراضی شنی واقع‌اند و ممرّ آنها به موازات رودخانه‌ها یا مسیل‌هاست. مقدار آبدهی آنها تابع میزان بارندگی و آب رودخانه یا سیلاب است. بدین معنی که در فصل بارندگی میزان بده آنها بطور محسوسی بالا می‌رود و در سایر فصول آب آنها کاهش می‌یابد. قنات‌های روستاهای شهریار، ریجن، امین آباد و... شهرستان کاشان از این نوع می‌باشند.
٣- تقسیم‌بندی قنات‌ها برحسب عمق
الف- قنات‌های عمیق
اگر در مناطقی که لایه غیر قابل نفوذ در اعماق چند صدمتری قرار گرفته و ضخامت لایه قابل نفوذ زیاد است قناتی حفر شود، به آن قنات عمیق گفته می‌شود. عمق مادر چاههای این نوع قنات‌ها گاه از صدمتر تجاوز کرده و به ٤۰۰ متر هم می‌رسد. اکثر این نوع قنات‌ها را در نواحی مرکزی ایران، جنوب و جنوب شرق و استان‌های فارس و کرمان می‌توان دید.
ب- قنات‌های سطحی
در مناطقی که عمق لایه قابل نفوذ نسبت به سطح زمین کم است آب پس از نفوذ و طی چند متر به لایه غیر قابل نفوذ رسیده و در آن جاری می‌شود. قنات‌هایی که در این مناطق حفر می‌شوند سطحی بوده و عمق مادر چاههای آنها از ٣۰متر هم کمتر است. بعنوان مثال قنات‌های منطقه شهریار و مزارع ورامین و گرمسار عمق میله‌ها از ١۰ الی ١٥ متر تجاوز نمی‌کند.
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 36 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلودمقاله قنات میراث زنده‌ی تاریخ پنهان درون خاک
