چکیده
پژوهش حاضر با هدف بررسی زیرساخت خدمات کتابخانه ای آموزش از راه دور در کتابخانه‌های دانشگاه پیام نور و در پیوند با ساختار آموزشی، به روش مشاهده اسنادی(مربوط به دوره پنج ساله 1384-1380)و نیز روش پیمایشی انجام شده است. جامعه آماری شامل10 مرکز بزرگ که بصورت انتخابی و 10 مرکز کوچک که به صورت تصادفی مشخص شده بود، می‌باشد. این مراکز در 10 منطقه، بر اساس تقسیم‌بندی دانشگاه پیام نور در سطح کشور، قرار داشت. اعضای هیئت علمی در مراکز بیست گانه مورد بررسی در سال1385، 220 نفر بودند که 176 نفر (80%) به پرسشنامه پاسخ دادند. جامعه آماری مسئولان کتابخانه (کتابداران) در مراکز مورد بررسی 20 نفر بودند که همگی (100%) به پرسشنامه پاسخ دادند. جامعه آماری دانشجویان نیز در 20 مرکز مورد پژوهش شامل 962/100 دانشجو بود. حجم نمونه دانشجویان بر اساس فرمولهای آماری، حداقل 1064 نفر تعیین شد تا با شیوه نمونه‌گیری تصادفی ساده انجام پذیرد. در کل1400 پرسشنامه میان دانشجویان مراکز بیست گانه (با تخصیص متناسب در هر مرکز) توزیع گردید که 1112 نفر به آن پاسخ دادند. یافته‌های پژوهش نشان داد:
- بین هر یک از عوامل زیرساختی (امکانات، مدیریت، کارکنان، مستندسازی، امور مالی، منابع و خدمات) کتابخانه‌های «مراکز» دانشگاه پیام نور مستقر در شهرهای بزرگ و کتابخانه‌های «مراکز» مستقر در شهرهای کوچک از دیدگاه کتابداران، تفاوتی معنادار وجود ندارد.
- در بیشتر موارد بین میزان رشد کمّی ساختار آموزشی دانشگاه پیام نور ( دانشجو، عضو هیئت علمی، رشته تحصیلی، کارمند، بودجه و هزینه‌های آموزشی) و میزان رشد کمّی امکانات کتابخانه‌ها (کتابدار، منابع چاپی و دیجیتالی، منابع دیداری – شنیداری، مساحت و سایر امکانات)، رابطه‌ای معنادار وجود ندارد.
- بین میزان استفاده دانشجویان دانشگاه پیام نور از کتابخانه و شیوه‌های رسمی آموزشی(تک کتاب و بدون منبع، خودخوان و بدون منبع، عملی و بدون منبع) تفاوت معنادار وجود دارد.
- بین نگرش اعضای هیئت علمی و دانشجویان دانشگاه پیام نور درباره تناسب امکانات، منابع و خدمات موجود در کتابخانه‌های این دانشگاه، تفاوتی معنادار وجود ندارد.
- بین میزان دسترس‌پذیری منابع اطلاعاتی دیجیتالی و منابع اطلاعاتی چاپی کتابخانه‌های دانشگاه پیام نور از دیدگاه اعضای هیئت علمی، تفاوتی معنادار وجود دارد.
- بین میزان دسترس‌پذیری منابع اطلاعاتی دیجیتالی و منابع اطلاعاتی چاپی کتابخانه‌های دانشگاه پیام نور از دیدگاه دانشجویان، تفاوتی معنادار وجود دارد.
- بین نگرش اعضای هیئت علمی، کتابداران و دانشجویان درباره جایگزینی منابع دیجیتالی بجای منابع چاپی، تفاوتی معنادار وجود دارد.
کلید واژه‌ها: دانشگاه پیام نور، کتابخانه‌ها، آموزش از راه دور، زیرساخت خدمات کتابخانه‌ای، فنّاوری اطلاعات
مقدمه
یکی از روشهای توسعه آموزش عالی در سطح کشور، کاربرد نظام آموزش از راه دور و یا آموزش نیمه حضوری است. آموزش نیمه حضوری نظامی، با بهره‌گیری از فنّاوری آموزشی، استفاده از کتابهای درسی خودآموز و دانشجومحوری در یادگیری، ضرورت حضور دانشجو در کلاسهای درسی را کاهش می دهد. در این نوع آموزش، عملاً می‌توان کلاسهای تدریس را به کلاسهای مرور درس و رفع اشکال گروهی تبدیل کرد. این نوع آموزش در مقایسه با آموزش سنّتی سایر دانشگاه‌ها، انعطاف‌پذیرتر است. دانشگاه پیام نور با 745/464 دانشجو، تنها دانشگاه موجود در کشور است که صرفاً به منظور آموزش از راه دور تأسیس شده است و در سراسر کشور با 130مرکز[1][3] و 143 واحد[2][4] آموزشی در مقاطع مختلف تحصیلی (3 رشته تحصیلی کاردانی، 37 رشته کارشناسی، 25 رشته کارشناسی ارشد و 6 رشته در مقطع دکتری)، دانشجو می پذیرد. یکی از هدفهای دانشگاه پیام نور، تربیت نیروی متخصص به منظور پاسخگویی به نیازهای بازار کار است. علاوه بر این، هدف دانشگاه گسترش آموزش عالی نزد تمام کسانی است که استعداد لازم را دارند و به هر دلیلی نتوانسته‌اند در دانشگاه‌های سنّتی حضور یابند.
برخی از مزایای نظام آموزش از راه دور عبارت است از: دانشجو محوری، امکان مطالعه مستقل، پوشش فراگیر، ارائه درسها در وقت کمتر به لحاظ عدم حضور الزامی دانشجو در کلاس. این نظام آموزشی به دلیل ویژگیهای منحصربه فرد برای همِگان، توان توسعه سریع کمّی و کیفی را در زمانها و مکانهای مختلف و همچنین در سطوح مختلف آموزشی، داراست. آموزش از راه دور با استفاده از رسانه‌های مختلف، قالب ساختاری آموزش سنّتی را در‌هم ریخته و نسبت دانشجو به عضو هیئت علمی را که در نظام سنّتی مانع فراگیر شدن آن بوده تغییر داده و این نسبت را در جهت افزایش تعداد دانشجو در برابر عضو هیئت علمی دگرگون ساخته است. از سویی، توسعه و استفاده از فنّاوریهای نوین ارتباطی در کتابخانه‌ها و در نظامهای آموزشی، سازه‌ای برای تغییر در آموزش است که موجب تسهیل ارائه و دریافت برنامه‌های آموزشی در فواصل مکانی شده است. امکانات و فنّاوریهای جدید همراه با سایر خدمات کتابخانه‌ای در کتابخانه‌های آموزش از راه دور می‌تواند امکان دسترسی سریع کاربران به منابع مورد نیازشان را فراهم آورده و تأثیرهای مهمّی بر روند آموزش داشته باشد.
هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی فعالیتها و زیرساختهای خدمات کتابخانه‌های دانشگاه پیام نور در پیوند با ساختار آموزشی است تا مشخص شود چه تفاوتی بین رشد کمّی امکانات کتابخانه‌ها و رشد کمّی دانشجویان، اعضای هیئت علمی،کارمندان، رشته‌های تحصیلی، بودجه و هزینه‌های آموزشی دانشگاه پیام نور وجود دارد؟ و نظر دانشجویان و اعضای هیئت علمی دربارة وضعیت کنونی خدمات کتابخانه‌ها و نیز مسائل و مشکلات کتابخانه‌ها از دید مسئولان آن چیست؟
مقاله بررسی زیرساخت خدمات کتابخانه‌ای آموزش از راه دور دانشگاه پیام نور در پیوند با ساختار آموزشی آن - 16 صفحه وورد