سیل یک اتفاق ناگهانی و رویدادی سریع و مخرب است که هر ساله در نقاط مختلف جهان و کشور باعث بروز خسارات جانی و مالی محسوس و نامحسوس فراوان می شود . کنترل و یا کاهش این عوارض و ویرانگر نیازمند مطالعۀ صحیح و دقیق می باشد . بنابراین برای مدیریت جامع مهار و کاهش خسارات سیل قبل از هر چیز باید مناطق سیل خیز در درون حوزه تعیین شوند . ( 1381 )
سیل به عنوان یک واقعه اجتناب ناپذیر ، پذیرفته شده است . اما رویداد ، اندازه و تکرار سیل ناشی از عوامل متعددی است که بسته به شرایط اقلیمی ، طبیعی و جغرافیایی هر منطقه تغییر می کند . آنچه مسلم است سیلاب ناشی از بارندگی است ولی مطالعات نشان می دهد که رابطه خطی و مستقیمی بین این دو عامل وجود ندارد ( غیور 1371 ) . از جمله عوامل اصلی بر هم زننده این رابطه ، علاوه بر شرایط جغرافیایی می توان به ویژگیهای فیزیکی حوزه آبخیز اشاره کرد که این ویژگی توأم با اختصاصات هیدرولوژکی مانند بارش ، تلفات ، چالابی ، نفوذپذیری ، تبخیر و و رطوبت پیشین و همچنین شرایط رودخانه یا سیل ، در سرنوشت بارش – رواناب تأثیر بسزایی دارد . ( خسروشاهی 1380 ) بهمین دلیل رابطه بارندگی و رواناب از حوزه ای به حوزه دیگر تفاوت محسوسی دارد و نه فقط هر حوزه بلکه هر زیر حوزه شرایط ویژه خود را دارد . بنابراین شرایط رودخانه و موقعیت مکانی زیر حوزه ها در زمانهای مختلف هیدرولوژکی از جمله عواملی هستند که در تغییر وضعیت سیل تأثیر دارند و بایستی مورد بررسی قرار گیرند . لذا رابطه بین بارش و جریان سطحی در دو قسمت حوزه آبخیز و رودخانه از بارش تا هیدروگراف سیل در نقطه خروجی حوزه مدنظر قرار می گیرد .
1 – رابطه بارش – رواناب در حوزه آبخیز :
مقدار کلی بارشی که به سطح حوزه آبخیز می رسد با حالتهای گوناگونی روبرو می شود ، یا قبل از رسیدن به سطح زمین در حوزه آبخیز ، توسط شاخ و برگ گیاهان گرفته می شود ( برگ یا باران گیرش ) ، که بعدأ مستقیماً از همان جا تبخیر و به هوا بز می گردد ، یا در سطح زمین جاری می شود ( رواناب ) و یا در خاک نفوذ می کند . آب نفوذی نیز یا بطور موقت در خاک ذخیره می شود که سپس در اثر تبخیر به هوا برمی گردد و یا منابع آب زیر زمینی را تشکیل می دهد که سرانجام از طریق چشمه ها و یا تراوش به داخل رودخانه ها مجدداً در سطح زمین ظاهر می گردد .
1 – 1 – فرایندهای هیدرولوژکی موجود در رابطه بارش – رواناب
1 – 1 – 1 – بارندگی Plecipitation – مقدار آبی که از سطح خشکیها و دریاها تبخیر می شود بطور موقت در جو زمین بصورت بخار ذخیره می گردد . بخار آب موجود در جو طی فرایندهای فیزیکی مختلف متراکم شده و به شکل ابر در می آید که پس از اشباع شدن ، قطرات آب یا ذرات یخ در آن شکل گرفته و به صور گوناگون مانند باران ، برف ، تگرگ و غیره که به همه آنها واژه نزولات جوی و یا بعضاً بارندگی اطلاق می شود ، دوباره به زمین برمی گردد . بارندگی پدیده ای است که انسان کمتر می تواند بطور مستقیم در آن دخل و تصرف نماید . ( علیزاده 1381 ) .
1 – 1 – 2 – تبخیر evaporation – انرژی حرارتی موجود در محیط طبیعی باعث پدیده ای بنام تبخیر می گردد که از هر گونه سطوح مرطوب مانند سطوح آزاد آب ، خاک و گیاه صورت گرفته و طی آن آب مایع به بخار تبدیل شده و مجدداً به جو زمین باز می گردد . این عمل تا اشباع شدن هوا از بخار آب ادامه می یابد و نقش مهمی در میزان آب قابل دسترسی در یک منطقه دارد . ( مهدوی 1380 )
1 – 1 – 3 – تعرق transpilation - نباتات آب لازم را به وسیلۀ ریشه ها از زمین می گیرند . ریشه ها بسته به نوع نباتات آب جذب شده را وارد عروق گیاهان می کنند تا به برگها برسد . باین پدیده تبخیر بیولوژیک هم گفته می شود که عوامل چندی از قبیل قدرت تبخیر کنندگی اتمسفر که خود تابع حرارت و میزان رطوبت هوا و سرعت باد است ، تأثیر دارد . ( ضیائی 1380 )
1 – 1 – 4 – تبخیر – تعرق evapotranspiration – به دلیل اینکه در حوزه های آبخیز دو پدیده تبخیر از سطوح مرطوب خاک و تعرق از سطح گیاهان را نمی توان از همدیگر مجزا ساخت ، غالباً این دو توأم با یکدیگر و بنام تبخیر – تعرق توصیف می شوند که معمولاً در مطالعه بیلان آبی یک حوزه باهم مورد مطالعه قرار می گیرد . روابط تجربی فراوان برای تعیین تبخیر و تعرق بالقوه از روی عوامل جوی از قبیل دما ، عرض جغرافیایی ، مدت تابش خورشید و غیره پیشنهاد شده است که در مطالعه یک رگبار معمولاً از آن صرفنظر می شود . ( خسروشاهی 1380 )
1 – 1 – 5 – برگاب ( گیرش گیاهی ) : Interception – قسمتی از بارش که توسط شاخ و برگ گیاهان جذب می شود و یا در نهایت تبخیر شده و یا از طریق برگها ، شاخه ها و ساقه به سطح زمین می رسد را گویند . مقدار گیرش تابعی از مشخصات رگبار – نوع ، سن و تراکم پوشش غالب حوزه و همچنین فصل سال می باشد . ( افشار 1364 ) .
1 – 1 – 6 – ذخیره چالابی Detention stolage – قسمتی از بارش که در گودالهای سطح زمین جمع می شود و در نهایت یا بداخل زمین نفوذ می کند و یا تبخیر می شود را ذخیره گودالی یا چالابی می گویند که میزان آن تابع شکل زمین و کاربردی اراضی و عوامل متعدد دیگری می باشد که رابطه ای توسط لینرلی و همکاران نیز ارائه شده است (افشار 1364 ) .
1 – 1 – 7 – نفوذ Infiltration – وارد شدن آب بداخل خاک را گویند . مقدار نفوذ از یک نقطه به نقطه دیگر بسیار متغیر است . سرعت نفوذ آب در خاک بستگی به خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک دارد . ضریب نفوذپذیری بعنوان یک فیزیکی خاک ، تابعی از نوع و میزان پوشش گیاهی ، میزان هوموس ، دانه بندی خاک ، ارتفاع آب بر روی خاک ، دماب آب ، شیب زمین ، درصد رطوبت قبلی و فشردگی خاک و غیره است . هنگامی که خاک خشک است ، شدت نفوذپذیری یا سرعت نفوذ ، حداکثر بوده ولی به تدریج و بر حسب زمان کاهش می یابد این کاهش به صورت یک منحنی پارابولیک است و پس از مدتی ، به مقدار ثابت نفوذ منفی می گردد . شکل منحنی و مقدار ثابت آن بسته به خاکهای مختلف متفاوت بوده و در خاکهای شنی مقدار ثابت نفوذ ، بیشتر از خاکهای رسی است . ( مهدوی 1378 ) .
1 – 1 – 8 – نفوذ عمقی و تغذیه آبهای زیرزمینی Percolation – حرکت نزولی آب که پس از نفوذ در داخل خاک جریان می یابد نفوذ عمقی یا فیلتراسیون گفته می شود (صدقی 1363 ). عامل محرک در نفوذ و تغذیه آبهای زیرزمینی نیروی گرانش ( ثقل ) و عامل بازدارنده آن مقاومت خاک در مقابل جریان آب می باشد .
1 – 1 – 9 – رواناب و جریان سطحی Sulface flow – آن بخش از نزولات آسمانی که نه تبخیر شده , نه جذب گیاهان شده و نه در خاک نفوذ کرده است ، در سطوح شیب دار جاری شده ، توسط آبراهه های حوزه آبخیز از آن خارج می گردد را روان آب یا بطور دقیق تر آبروی مستقیم یا سطحی می نامند ( رفاهی 1375 ) .
رواناب زمانی رخ می دهد که شدت بارندگی بیش از ظرفیت نفوذ آب در خاک و نگهداشت آب در گودال ها باشد .
شامل 68 صفحه word
دانلود مقاله سیل