به منظور ارزیابی تاثیر تنش خشکی پایان فصل بر عملکرد، اجزا عملکرد و نیز خصوصیات زراعی و کیفی پانزده ژنوتیپ گندم نان و همچنین تشخیص رقمهای متحمل و حساس به خشکی، دو آزمایش مجزا در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار در ایستگاه تحقیقاتی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان در منطقه خاتونآباد اصفهان در سال زراعی 91-90 اجرا شد. در آزمایش تنش خشکی، آبیاری تا زمان 50 درصد سنبله دهی به صورت نرمال و پس از این مرحله بر اساس میزان 140 میلی لیتر تبخیر از تشتک کلاس A انجام شد. در این تحقیق صفات مختلف از قبیل عملکرد دانه، وزن هزار دانه ، تعداد دانه در سنبله، وزن دانه در سنبله، عملکرد بیولوژیک، شاخص برداشت، طول سنبله، وزن سنبله، ارتفاع بوته، روز تا گرده افشانی، روز تا گلدهی، روز تا سنبله دهی، روز تا رسیدگی فیزیولوژیک، طول و عرض برگ پرچم، طول پدانکل، RWC،RWL ، ELWR ، LWC ، وزن گلوتن تر، وزن گلوتن خشک، شاخص گلوتن، حجم رسوب SDS، ارزش نانوایی، میزان جذب آب آرد، درصد پروتئین، عدد زلنی، میزان رطوبت دانه و شاخص سختی دانه اندازه گیری شدند. نتایج تجزیه واریانس و مقایسات میانگین بیانگر وجود تفاوت معنیدار بین ژنوتیپها برای اکثر صفات مورد اندازهگیری بود که نشان دهنده وجود تنوع ژنتیکی بین ارقام از نظر صفات مورد مطالعه بود که در پی آن عکسالعمل مختلف ارقام گندم را در دو محیط به همراه داشت. تنش خشکی موجب کاهش صفات مهمی چون عملکرد دانه، وزن سنبله و همچنین وزن هزار دانه شد. زودرس ترین ارقام در شرایط تنش سپاهان و در شرایط بدون تنش مهدوی و چمران بودند و رقم بهار به عنوان دیررس ترین رقم درهر دو شرایط محیطی شناخته شد. برای صفات وزن دانه در سنبله، وزن هزار دانه و عملکرد دانه در شرایط بدون تنش رقم افلاک بیشترین میزان را به خود اختصاص داد اما در شرایط تنش بهرنگ و سپاهان از نظر وزن دانه در سنبله و سپاهان و روشن ازنظر وزن هزار دانه و عملکرد دانه برترین شناخته شدند. همچنین رقم سپاهان از لحاظ صفات کیفی نظیر پروتئین دانه، عدد زلنی و ارزش نانوایی در شرایط تنش از نظر عددی مقدار بالایی را به خود اختصاص داد این در حالی بود که در شرایط بدون تنش بالا ترین میزان پروتئین مربوط به چمران شد ولی همچنان رقم سپاهان از نظر عدد زلنی و ارزش نانوایی مقادیر بالایی را نشان داد. بیشترین تفاوت میانگین ژنوتیپ در دو محیط تنش و بدون تنش مربوطه صفت ELWR و کمترین تفاوت مربوط به صفت RWL بود. در شرایط تنش رقم افلاک دارای بیشترین و رقم بهار دارای کمترین مقدار آب نگهداری شده در برگهای جدا شده بودند. برای صفت RWC بیشترین و کمترین مقدار در شرایط تنش به ترتیب مربوط به رقم سرداری و پیشتاز بود. مطالعه ضرایب همبستگی نشان داد که عملکرد با صفت‌های تعداد بوته در متر مربع، وزن دانه در سنبله، وزن هزار دانه و شاخص برداشت بالاترین همبستگیهای مثبت و معنی‌داری را در محیط تنش نشان داد. نتایج تجزیه رگرسیون گام به گام نشان داد که در شرایط تنش به ترتیب شاخص سختی دانه و عملکرد بیولوژیک و در شرایط بدون تنش تعداد بوته در متر مربع و وزن هزار دانه صفات وارد شده به مدل رگرسیون بودند. نتایج حاصل از تجزیه عاملها در محیط تنش نشان داد که شش عامل پنهانی 66/80 درصد از تغییرات داده‌ها را توجیه می‌کنند. در محیط تنش عامل اول به نام عملکرد دانه 6/21 درصد از تغییرات را توجیه کرد. در شرایط بدون تنش نیز عامل اول با توجیه 72/23 درصد تغییرات عامل عملکرد نامیده شد. در تجزیه خوشهای به روش WARD در هر دو شرایط محیطی ژنوتیپها به پنج گروه دسته بندی شدند بهترین گروه در شرایط تنش گروه چهارم بود که رقم روشن به تنهایی در این گروه قرار گرفت. در شرایط بدون تنش نیز گروه چهارم و پنجم بهترین گروه از نظر عملکرد شناخته شدند. ژنوتیپ بهرنگ به تنهایی در گروه چهارم قرار گرفت و ژنوتیپ‌های (روشن، ترتیکاله و افلاک) در گره پنجم جای گرفتند. بر اساس تجزیه همبستگی شاخصها، بهترین شاخصهایی که بالاترین همبستگی را با عملکرد دانه داشتندSTI , MP, GMP معرفی شدند. برآورد حاصل از شاخصهای تحمل حاکی از حساسیت رقم سرداری و معرفی ژنوتیپ سپاهان به عنوان برترین و متحمل ترین رقم بود. نتایج حاصل از تجزیه به مولفههای اصلی بر اساس شاخصها نشان داد که مؤلفههای اول و دوم، به ترتیب 36/70 و 43/29 درصد از واریانس کل را توجیه نمودند. به طوری که مولفه اول در ارتباط با شاخصهای MP، GMP، STI، YI، YSI و HAM و مولفه دوم نیز در ارتباط با شاخصهای SSI، TOL بود. در مجموع دو مؤلفه اول 79/99 درصد از تغییرات مربوط به شاخصها را توجیه نمودند.
ارزیابی تاثیر تنش خشکی انتهای فصل بر خصوصیات زراعی، فیزیولوژیک و کیفیت دانه ارقام گندم