پایان نامه دکتری جغرافیا
گرایش برنامه ریزی شهری
267 صفحه
چکیده:
ایران یکی از زلزله‌خیزترین کشورهای دنیا محسوب می‌شود و شهرهای آن در رابطه با این پدیده طبیعی آسیب‌های فراوان دیده‌اند. ایران به سبب موقعیت جغرافیایی خود همواره در معرض انواع سوانح طبیعی می‌باشد که هر از گاهی بخشهای مختلفی از آن را تحت تأثیر قرار داده و اثرات زیان‌باری به جای می‌گذارد. واقع شدن ایران بر روی کمربند زلزله خیز آلپ- هیمالیا موجب شده است که رخداد زمین لرزه به عنوان یکی از بلایایی که بیشترین آسیب را در کشور به وجود می‌آورد، مطرح گردد. چنین رخدادی همواره سبب تغییرات زیاد محیطی شده و خسارت‌های فراوانی بر جای می‌گذارد.
خطر زمین لرزه در شهر تهران به واسطة موقعیت جغرافیایی و زمین ساختی، وجود گسل‌های متعدد در اطراف آن، وقوع زلزله‌های مخرب تاریخی متعدد در محدودة آن و سایر شواهد تکتونیکی و زمین شناختی، بسیار بالا ارزیابی می‌شود. نگاهی به تاریخچة زمین لرزه‌های ایران نشان میدهد که تهران با نام قدیمی‌‌‌ری چندین بار در زمین لرزه‌های بزرگ تاریخی ویران شده است. علی رغم فعال بودن پهنة تهران و ثبت زمین لرزه‌های متعدد بزرگ و کوچک در این پهنه، در قرن حاضر زمین لرزه‌های مخربی در این گستره رخ نداده است و این نبود لرزه‌ای را باید نشانه‌ای از تجمع انرژی در زمین دانست که احتمال وقوع زمین لرزه‌ای ویرانگر را افزایش میدهد.
منطقة 4 تهران طی سه دهه اخیر با میانگین رشد جمعیت سالانه‌ای بیش از کل تهران رو به رو بوده و جزء مناطق جمعیت‌پذیر محسوب می‌شود. این منطقه از نظر بافت اقتصادی - اجتماعی و فرهنگی ساکنان آن از تنوع قابل توجهی برخوردار است. از یک سو در این منطقه نواحی و محله‌هایی چون خاک سفید و شمیران نو دیده می‌شوند که محل سکونت تهیدست‌ترین و کم درآمدترین اقشار اجتماعی شهر تهران به شمار می‌روند. در این محله‌ها تراکم واحدهای مسکونی، بافت ریز و در هم تنیده فضاهای مسکونی، کم سوادی و بی‌سوادی، بعد خانوار بزرگتر از منطقه و شهر و تراکم نفر در هر واحد مسکونی دیده می‌شود. از سوی دیگر محله‌ها و ناحیه‌هایی چون پاسداران و تهرانپارس هم در کنار محله‌های پیشین دیده می‌شود که ساکنان آن بر عکس شاخص‌های قبلی یعنی فضای مطلوب شهری، خانه‌های درشت بافت، گذرهای بسامان، درآمد سرانه بالا و ... بهره‌مندند. به دلیل وجود این افتراق مکانی و تفاوت های اجتماعی، اقتصادی و کالبدی در منطقة 4 ، این منطقه می تواند نمونة مناسبی برای ارزیابی و تحلیل میزان تأثیر عوامل مختلف بر آسیب پذیری شهری در برابر زلزله مطرح گردد.
شهرها به علت دارا بودن شالودة و ویژگی های متفاوت از دیگر سکونتگاه های انسانی، در صورت بی توجهی به اصول همه جانبه ای که مستلزم استقرار شهر در مکانی خاص باشد، می‌‌‌توانند نقاط زیستی بالقوه خطرناکی جهت بحران زایی در صورت بروز حوادث طبیعی باشند. شهرها دارای کالبدی هستند که این کالبدها هر کدام یک فعالیت را در خود جای داده اند و مجموع آنها فضای شهری را می‌‌‌سازند و به آن هویت می‌‌‌بخشند.
امروزه در نگرش های نوین برنامه ریزی مدیریت بحران، مدیریت ریسک - بحران به عنوان نگرش برتر مورد توجه بوده که در آن رویکرد به زلزله از خطر به آسیب پذیری و از واکنش به پیش کنش و از یک پدیدة یک بعدی به یک مقولة همه جانبه تغییر یافته است. بنابراین بحران زلزله به عنوان بخشی از زندگی روزمره در آمده که به خودی خود نتایج نامطلوبی در پی ندارد بلکه آنچه از این پدیده یک فاجعه می‌‌‌سازد، عدم پیشگیری از تأثیر آن و عدم آمادگی جهت مقابله با عواقب آن است. از آنجایی که بررسی و تصمیم گیری در مسایل همه جانبه ای مانند زلزله که پیامدهای آن تمام جوانب شهر را در بر می‌‌‌گیرد، تحلیل بر مبنای یک عامل از کارایی لازم برخوردار نبوده و لازم است مجموعه ای از عوامل با توجه به اهمیت هر یک از آنها در نظر گرفته شوند. از این رو در این پژوهش از مدل های نوین برنامه ریزی مانند مدل فرایند تحلیل سلسله مراتبی ( AHP ) و تکنیک تجزیه و تحلیل استراتژیک (SWOT ) که دارای این قابلیت هستند، استفاده شده است.
بررسی نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان میدهد که عوامل مختلف، می‌‌‌توانند تأثیر گذاری متفاوتی در خسارات ناشی از زلزله داشته باشند، به طوری که تأثیر عوامل محیطی مانند فاصله از گسل، جنس خاک، درصد شیب و پایداری آن بیشتر از سایر عوامل است. عوامل کالبدی- فضایی نظیر نوع مصالح، عمربنا، تراکم ساختمانی، فاصله از فضای باز و سازگاری کاربری ها و ... در تشدید تلفات و تخریب رخداد زلزله بعد از عوامل محیطی در سطح دوم تأثیر گذاری قرار دارند. همچنین تأثیر گذاری عوامل اجتماعی - اقتصادی از جمله تراکم خالص مسکونی، تراکم جمعیتی و دسترسی به زیرساخت های شهری را هم نمی‌‌‌توان در آسیب پذیری منطقة شهری در برابر زلزله انکار کرد. عوامل مدیریتی - نهادی (مراحل مختلف مدیریت بحران شامل عملیات امداد، نجات و اسکان) نظیر وجود اماکن اسکان موقت و نزدیکی به ایستگاه های آتش نشانی هم در رتبه های بعدی تشدید خسارات و تلفات ناشی از زلزلة احتمالی دارند.
نتیجة حاصل از مطالعه موردی منطقة 4 در کاهش آسیب پذیری شهرها می‌‌‌تواند منجر به درس هایی در آمادگی و برنامه ریزی در برابر زلزله با استفاده از ابزار و نرم افزارهای مناسب باشد. اهداف بلند مدت زمانی محقق خواهند شد که ایمنی شهر در برابر خطرات زلزله به عنوان یک هدف در تمامی‌‌‌سطوح برنامه ریزی ( از آمایش سرزمین تا معماری) مد نظر قرار گیرد، که سطح میانی یعنی شهرسازی و برنامه ریزی شهری می‌‌‌تواند از کارآمد ترین سطوح برنامه ریزی برای کاهش آسیب پذیری در برابر زلزله باشد. برنامه ریزی شهری با تکیه بر شرایط اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیست محیطی، ابزارهایی را در جهت بهبود محبط اتخاذ می‌‌‌کند. تعیین حریم نواحی خطرناک، تدوین ضوابط و مقررات خاص تراکم ها و کاربری ها، تفکیک اراضی، توجه ویژه به نقش فضاهای باز و دسترسی ها، در نظر گرفتن اصول توده – فضا، همجواری و سازگاری کاربری ها از جمله تمهیدات برنامه ریزی شهری موثر در ارزیابی و کاهش آسیب پذیری در مناطق شهری هستند.
واژه های کلیدی: برنامه ریزی شهری، زلزله، آسیب پذیری، مدیریت بحران، منطقة 4 تهران
تحلیل عوامل آسیب پذیری شهر در برابر زلزله مطالعه موردی منطقه 4 تهران