مقدمه
تدوین سند ملی آموزش و پرورش ایران فرصت مناسبی است که دانش روان¬شناسی، خاصه روان¬شناسی تربیتی که در ارتباط بنیادی و همه-جانبه با آموزش و پرورش است، به عنوان یکی از پشتوانه¬های اساسی تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان و جوانان ایران، نقش مؤثر خود را ایفا نماید.
در عین حال، توجه به این نکته ضرورت دارد که دانش روان¬شناسی و روان¬شناسی تربیتی در عصر حاضر از گستردگی عظیمی برخوردار است و آثار علمی و پژوهشهای آن دربرگیرندة مجموعه¬ای از صدها هزار کتاب و میلیونها رساله و مقالة علمی است و غیرممکن است که چنین مجموعة وسیعی را بتوان در یک نوشته یا یک گزارش فشرده خلاصه کرد. بنابراین ناچاریم که از میان چنان مجموعة عظیمی به ارائة اهم عنوانهای موضوع در چارچوب نظری و علمی مورد قبول خود بپردازیم و به توضیح مختصری اکتفا کنیم.
در آغاز، و پیش از آنکه به ارائة مباحث اساسی روان¬شناسی تربیتی و اصول و یافته¬های آنها برای طرح تدوین سند ملی آموزش و پرورش بپردازیم، لازم است به معنا و مفهوم روان¬شناسی اشاره کنیم.
روان¬شناسی را به عنوان "علم مطالعة رفتار آدمی" تعریف می¬کنند. در این تعریف، هر سه مفهوم "علم"، "مطالعه"، و "رفتار" معانی خاص خود را دارند:
وقتی از علم صحبت می¬کنیم منظورمان دانش نظام¬یافته در هر دو معنای تحصّلی و خردمندانة آن (یعنی در هر دو معنای عینی و عمقی) است. منظور از مطالعه در این تعریف، تحقیق علمی در معنای همه-جانبه و در هر دو معنای کمّی و کیفی و ترکیبیِ آن است. در موضوع رفتار نیز منظور ما همة رفتارهای آشکار و پنهان و محسوس و نامحسوس و خودآگاه و ناخودآگاه و سایر فرآیندهای روان¬شناختی آدمی است.
روان¬شناسی هم در معنای فلسفی، و هم در معنای علمی آن تعاریف خاص خود را پیدا می¬کند. آنچه به عنوان پشتوانة علمی طرح تدوین سند ملی آموزش و پرورش مورد تأکید است همان معنای علمی، در هر دو مفهوم تحصّلی و خردمندانة آن، است.
روان¬شناسی، که در معنای جدید آن به معنای دانش نظام¬یافتة حاصل از مشاهدات و اندازه¬گیری و سنجش واقعه¬های روانی به حساب می¬آید، وقتی که در متن تفکر مفهومی و حکمت و خرد قرار گیرد راهنمای ارزشمندی در تدریس و تربیت خواهد بود.
مشاهدات و مطالعات روان¬شناسی در نظریه¬های روان¬شناسی تلخیص می-شوند. این نظریه¬ها و اصول و قوانین آنها، هم معرفت ما را از روان¬شناسی آدمی نشان می¬دهند و هم می¬توان با کمک آنها به پیش¬بینی و کنترل پدیده¬های روانی پرداخت. به این ترتیب روان¬شناسی دانشی است که هم جنبة بنیادی و هم جنبة کاربردی دارد.
هر چند نظریه¬های بنیادی در روان¬شناسی باید به دقت و در تمامیت خود مبنای فهم ما از رفتار آدمی قرار گیرد اما در زمان کنونی، جنبه¬های کاربردی دانش روان¬شناسی نیز حائز اهمیت اساسی است. کاربرد اصول و قوانین روان¬شناسی در حل مسائل آدمی مهارت و هنری است که نیازمند برخورداری از دانشهای دیگر در حوزه¬های علوم انسانی و علوم زیستی و بهره¬مندی از دیدگاهها و نگرشهای محکم در مورد حیات آدمی است.
مشاهدات و مطالعات و تجارب روان¬شناسی ضرورتی انکارناپذیر برای فهم و حل مسائل تعلیم و تربیت نیز هست اما آن گونه از روان¬شناسی که بدون توجه به حکمت و فلسفه و فرهنگ و تاریخ و جامعه¬شناسی زندگی مردم کشور ما در پی کاربرد نظریه¬ها و اصول و قوانین روان-شناسی برای حل مسائل تعلیم و تربیتی آنان باشد توفیق کافی نخواهد داشت. به بیان دیگر، دانش عام و جهانی روان¬شناسی در کنار دانش خاص و بومی این علم است که می¬تواند کمکی جدی برای شناخت و حل مسائل تعلیم و تربیت در ایران باشد و دانشی ثمربخش برای آموزش و پرورش به حساب آید.
توجه به تمامیت رفتار و فرایندهای روان¬شناختی حائز اهمیت اساسی در روان¬شناسی است. مفهوم "رفتار" در تعریف روان¬شناسی، حاکی از هر واقعة روان¬شناختی است که در آدمی بروز می¬کند. برخی از این واقعه-ها قابل اندازه¬گیری مستقیم، بسیاری موضوع اندازه¬گیریهای غیرمستقیم، و برخی دیگر هنوز ناشناخته هستند.
رفتار آدمی را نباید صرفاٌ به واقعه¬هایی محدود کرد که قابل اندازه¬گیری کمّی است. مثلاً، ذهن آدمی و فرآیندهای شناختی و عاطفی و احساسات درونی و انگیزه¬ها و باورها و ارزشهای فرد نیز در شمار "رفتار" او به حساب می¬آیند و ما با مشاهدة دقیق تجلیات این رفتارها و مطالعة فرآیندهای درونی روان¬شناختی می¬توانیم تصویر جامعتری از روان¬شناسی افراد ارائه نماییم.
همچنین، روان¬شناسی تنها دانشی نیست که رفتار آدمی را مطالعه می-کند. علوم دیگر چون انسان¬شناسی، جامعه¬شناسی، علوم تربیتی، اقتصاد، سیاست، حقوق، و تاریخ نیز به مطالعة رفتار آدمی می-پردازند و همراه با روان¬شناسی، علوم انسانی را تشکیل می¬دهند اما روان¬شناسی، خاصه شعبه¬ای از این علم یعنی روان¬شناسی تربیتی است که می¬تواند بیش از همه در خدمت تعلیم و تربیت قرار گیرد.
ویژگی کنونی روان¬شناسی عبارت از چشم¬اندازهای مختلف یا دیدگاهها در مورد این موضوع است که چه چیز در فهم زندگی روانی و رفتار مهم است. روانشناسان مطالعة رفتار را از دیدگاههای متفاوتی مورد توجه قرار می¬دهند.
از قرن گذشته تا کنون، دیدگاههای روانشناسان در مکتبهای روانشناسی تجلی یافته¬اند. از این میان می¬توان دیدگاههای رفتاری, زیستی, شناختی, اجتماعی, رشدی, انسانی, و روان¬تحلیل¬گری را نام برد که در حال حاضر وجود دارند.
روان¬شناسی دارای رشته¬های مختلفی است و روان¬شناسان نیز در ده¬ها حوزة متنوع این علم کار می¬کنند. روان¬شناسی تجربی و فیزیولوژیک، روان¬شناسی رشد، روان¬شناسی تربیتی و روان¬شناسی مدرسه، روان¬شناسی بالینی، روان¬شناسی مشاوره¬ای، روان¬شناسی اجتماعی، و روان¬شناسی صنعتی و سازمانی، از جمله رشته¬های گوناگون روان¬شناسی است.
دو حوزة تخصصی از دانش روان¬شناسی، که در واقع شعبه¬هایی از دانش روان¬شناسی تربیتی هستند، جایگاه مهمتری در تعلیم و تربیت دارند که یکی روان¬شناسی رشد، و دومی سنجش روانی- تربیتی است.
روانشناسان رشد سعی می¬کنند تا رفتارهای پیچیده را به وسیلة مطالعة چگونگی آغاز و نظم و ترتیب رشد این رفتارها را که در طول دورة زندگی تغییر و تحول و توسعه می¬یابند, بفهمند و درک کنند. از آنجا که رفتار آدمی در طول سالهای کودکی و نوجوانی به سرعت رشد و توسعه می¬یابد, روانشناسی کودکان و نوجوانان قسمت بزرگی از روانشناسی رشد را در بر می¬گیرد. در عین حال، روانشناسان رشد آن دسته از تغییرات رفتاری را هم که پس از نوجوانی رخ می¬دهد مورد توجه قرار می¬دهند.
از سوی دیگر، دانش سنجش روانی- تربیتی در پی آن است که چگونه می¬توان اندازه¬گیری و آزمون و سنجش و ارزشیابی را در خدمت کار موفقیت¬آمیز تدریس و تربیت قرار داد. در این میان، مسألة اساسی آن است که وحدت سنجش و آموزش و تربیت را به عنوان هستة مرکزی سنجش روانی- تربیتی در نظر بگیریم.
سایر رشته¬های روان¬شناسی تربیتی، مثلاً روان¬شناسی یادگیری و روان-شناسی شاگردان استثنایی و روان¬شناسی مدرسه نیز، جایگاه مهمی در تدریس و تربیت دارند.
روانشناسانی که به مطالعة چگونگی تدریس و تربیت می¬پردازند و مشکلات آموزشی و تربیتی شاگردان را تشخیص می¬دهند و سعی می¬کنند آنها را اصلاح کنند به عنوان روانشناسان تربیتی و روان¬شناسان مدرسه شناخته می¬شوند. روانشناسان تربیتی اغلب اوقات درگیر بالابردن کیفیت یادگیری و بهبود وضعیت تربیتی دانش¬آموزان مدارس با استفاده از دانش روانشناسی در مورد یادگیری و انگیزش و شخصیت آنان هستند.
روان¬شناسی تربیتی، علم مطالعة روان¬شناسانة مسائل تدریس و تربیت و یک دانش محوری و چندرشته¬ای در روان¬شناسی و تعلیم و تربیت آدمی است که غالباً به عنوان بخشی از دانش روان¬شناسی، و گاهی به صورت یکی از حوزه¬های علوم تربیتی، به حساب آمده است.
این حوزه از علوم انسانی، اساس تدریس و تربیت است و اگر در کشور ما و متناسب با فرهنگ ایرانی ما بر چهار رکن اساسی، یعنی بر محکمات وحیانی، فرهنگ ایرانی، خردمندی، و یافته¬های دانش عینی در این رشته، استوار گردد دانشی رهایی¬بخش برای تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان و جوانان کشور ما است.
آن نوع از دانش روان¬شناسی تربیتی که با فرهنگ اسلامی و ملی و با وضع و حال مخاطبان تعلیم و تربیت در ایران و با مقتضیات زندگی در جهان کنونی هماهنگ گردد، قادر به ایفای نقش مطلوب خود خواهد بود. در این معنا، روان¬شناسی تربیتی باید در خدمت تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان و جوانان برای دستیابی آنان به حیات پاکیزة انسانی، مهارتهای زندگی در جهان کنونی، و فراگیری دانشهای عمومی و علوم و فنون تخصصی قرار گیرد.
در نیم قرن اخیر که روان¬شناسی تربیتی در شکل جدید آن در جامعة علمی ایران جایی برای خود باز کرده، متأسفانه، از نظر مبانی و اهداف و محتوا و تناسب، غالباً گرفتار درک و دریافتها و رویکردهای رفتارگرایانه و تقلیدی و محدودنگر بوده و نتوانسته است در جایگاه رفیع خود در تعلیم و تربیت ایران استقرار یابد. برای حل این مشکل، لازم است که:
اولاً بنیانها و اهداف و محتوای دانش روان¬شناسی تربیتی بر محکمات وحیانی و حکمت و خرد و دانش عینی استوار گردد. دوم آنکه اهمّ پژوهشهای علمی جهانی در حوزه¬های گوناگون این دانش مورد استفاده قرار گیرد و با پژوهشهای ملی و محلی در مسائل تدریس و تربیت بومی¬سازی شود. و سوم آنکه آموزش و پرورش و مدارس و کلاسهای درسی در برنامه¬ها و عملکردهای خود در تدریس و تربیت رویکردهای پویا و عمیق و همه¬جانبة علمی در روان¬شناسی تربیتی را به¬کار گیرند.
در گزارش تفصیلی که همراه با این سند فشرده در مورد "مفاهیم و اصول و یافته¬های دانش روان¬شناسی تربیتی به عنوان یکی از پشتوانه-های علمی طرح تدوین سند ملی آموزش و پرورش" به کمیتة مطالعات نظری طرح تدوین سند ارائه کرده¬ایم پنج موضوع اساسی مورد بررسی قرار گرفته است و در اینجا نیز فشرده¬ای از همان پنج موضوع را مورد تأکید قرار می¬دهیم:
1- دانش روان¬شناسی تربیتی، مبانی و اصول، و الگوی تدریس و تربیت
2- شناخت شاگردان برای تدریس و تربیت
3- روان¬شناسی یادگیری برای تدریس و تربیت
4- اصول و روشهای تدریس و ادارة کلاس
5- سنجش و ارزشیابی در تدریس و تربیت
بخش یکم
دانش روان¬شناسی تربیتی، مبانی و اصول، و الگوی تدریس و تربیت
در این بخش نُه موضوع زیر حائز اهمیت اساسی است.
1-1- جایگاه دانش روان¬شناسی تربیتی
1-2- روان¬شناسی تربیتی: هنر و فن و علم و حکمت
1-3- ترکیب ثمربخش تدریس و تربیت
1-4- اهمیت نظریه در روان¬شناسی تربیتی
1-5- اهمیت پژوهش برای تدریس و تربیت
1-6- مفاهیم در روان¬شناسی تربیتی
1-7- اصول در روان¬شناسی تربیتی
1-8- کاربرد روان¬شناسی تربیتی و الگوی تدریس و تربیت
بخش دوم
شناخت شاگردان برای تدریس و تربیت
در این بخش به یازده موضوع اساسی در شناخت شاگردان اشاره شده است.
2-1- اصول رشد در دوره¬های خردسالی و کودکی و نوجوانی
2-2- شناخت وضعیت زیستی و تحولات جسمی و حسی و حرکتی و ادراکی دانش¬آموزان
2-3- شناخت رشد زبانی و ارتباطی خردسالان و کودکان و نوجوانان
2-4- شناخت وضعیت هوشی دانش¬آموزان
2-5- شناخت و سنجش رشد اجتماعی و اخلاقی دانش¬آموزان
2-6- شناخت وضعیت عاطفی و انگیزشی دانش¬آموزان
2-7- شناخت شکل¬گیری "خود" در کودکان و شناخت هویت نوجوانان
2-8- شناخت تفاوتهای جنسیتی و ایفای نقش جنسیتی دانش-آموزان
2-9- شناخت وضعیت و نیازهای آموزشی و پرورشی دانش¬آموزان استثنایی
2-10- شناخت وضعیت کودکان و نوجوانانی که دچار مشکلات روان¬شناختی و ناسازگاری اجتماعی هستند
2-11- شناخت وضعیت دانش¬آموزان متعلق به قومیتها و زبانها و فرهنگهای گوناگون کشور
بخش سوم
روان¬شناسی یادگیری برای تدریس و تربیت
در این بخش شش موضوع زیر مورد بررسی است.
3-1- معنای یادگیری چیست
3-2- نظریه¬های یادگیری و کاربرد آنها در تدریس و تربیت
3-3- سبکهای شناختی و سبکهای یادگیری
3-4- یادگیری مفهوم
3-5- یادگیری فراشناختی
3-6- سازنده¬گرایی و فرایند ساختار دادن به دانش
بخش چهارم
اصول و روشهای تدریس و ادارة کلاس
بخش چهارم دربرگیرندة ده موضوع زیر است:
4-1- معلم
4-2- ادارة کلاس درس
4-3- چیدمان کلاس درس
4-4- روشهای تدریس
4-5- تدریس مستقیم
4-6- انتقال یادگیری از کلاس درس به زندگی واقعی
4-7- تکلیف کلاسی و تکلیف منزل
4-8- اصول شاگرد-محوری
4-9-ایجاد و نگهداری محیط ثمربخش یادگیری و تربیت
4-10- برخورد با رفتارهای نادرست شاگردان
بخش پنجم
سنجش و ارزشیابی در تدریس و تربیت
در این بخش شش موضوع زیر مورد بحث قرار گرفته است:
5-1- آزمون و سنجش در تدریس و تربیت
5-2- اجرای استاندارد، روایی، پایایی، و فقدان سوگیری در آزمونها
5-3- آزمونهای استاندارد و آزمونهای معلم¬ساخته
5-4- جهت¬گیریهای جدید در سنجش و ارزشیابی تدریس و تربیت
5-5- ضرورت به¬کارگیری سنجش اصیل در آموزش عمومی
بخش یکم
دانش روان¬شناسی تربیتی، مبانی و اصول، و الگوی تدریس و تربیت
در این بخش نُه موضوع زیر حائز اهمیت اساسی است.
1-1- جایگاه دانش روان¬شناسی تربیتی
روان¬شناسی تربیتی، رشتة علمی پایه¬ای در تعلیم و تربیت و بخش بسیار مهمی از دانش روان¬شناسی و تعلیم و تربیت است که زمینه¬سازی و روشنگری و هدایت عمل تدریس و تربیت را برای والدین و مربیان و معلمان فراهم می¬کند. کار روان¬شناسی تربیتی، مطالعة روان¬شناسانة مسائل تدریس و تربیت است. در جریان این مطالعات است که اصول، الگوها، نظریه¬ها، اقدامات تربیتی، و روشهای عملی تدریس و تربیت و ارزیابی جریانها و تجلیات اندیشه و عواطف و رفتار شاگردان و فرآیندهای پیچیدة اجتماعی و فرهنگی مدارس بررسی می¬شود.
روان¬شناسی تربیتی در پی ترکیبی از مدلها و روشها و مهارتهای برگرفته از دانش روان¬شناسی با عملکرد معلمان و شاگردان و مدارس است. یافته¬های روان¬شناسی رشد (در جنبه¬های جسمی، شناختی، زبانی، اجتماعی، اخلاقی، عاطفی، و تفاوتهای فردی)، روان¬شناسی یادگیری (در رویکردهای مختلف رفتاری، شناختی، پردازش اطلاعات، و مدلهای انسان-گرایانه)، روان¬شناسی انگیزش و شخصیت، اصول و روشهای تدریس، آزمون و سنجش و ارزشیابی، استفاده از اطلاعات و تصمیم¬گیری برای بهبود تدریس، و مسائل ناتوانی یادگیری و محرومیتهای اجتماعی و فرهنگی و زبانی در آموزش، عنوانهای اصلی این رشته را تشکیل می¬دهد.
1-2- روان¬شناسی تربیتی: هنر و فن و علم و حکمت
سالها است که معلمان با این سؤال مواجه بوده¬اند که تعلیم و تربیت هنر است، فن است، یا علم است؟ واقعیت این است که هنر و فن و دانش معلم تأثیر انکارناپذیری را بر کار تدریس و تربیت به جای می¬گذارد اما ویژگیهای معلم به¬تنهایی کارگر نیست بلکه در ترکیب با ایمان و معرفت معلم و دانش مشخص در موضوع درسی و ساختار عناصر درس و در ارتباط با استراتژیهای پیچیدة ادارة کلاس، معنای خود را به¬دست می¬آورد. نکتة دیگر این است که دانش معلمی وقتی که با ایمان و حکمت در روح معلم همراه شده باشد بیشترین تأثیر را دارد. به همین دلیل تدریس را باید به¬عنوان ایمان معلم به رشد و کمال شاگردان و حکمت و علم هم در نظر گرفت. بین آنچه شاگردان فرامی-گیرند و آنچه معلم انجام می¬دهد رابطه¬ای قابل سنجش وجود دارد.
1-3- ترکیب ثمربخش تدریس و تربیت
ثمربخش¬ترین نوع تدریس و تربیت در کلاس درس و در محیط آموزشی وقتی میسر می¬شود که ترکیبی پویا از حکمت و دانش و هنر و فن معلمی در کار یک معلم معین و متنسب با وضعیت شاگردان فراهم آید. به بیان دیگر، تدریس و تربیت ثمربخش فعالیتی است که ترکیب مناسبی از نظریه¬ها، انگیزه¬ها، مهارتها، فنون، سازماندهی، و هنر آموزش دادن و تربیت کردن را به¬کار گیرد. این نوع از تدریس و تربیت نه¬تنها یک فعالیت روشنفکرانه است که عمدتاً درصدد تحقق اهداف شناختی است بلکه، درعین¬حال، یک تلاش عمیقاً شخصی و شخصیتی و اخلاقی نیز هست. آنچه معلمان به آن نیاز دارند این است که اصول اساسی برای تحلیل هر موقعیت و تصمیم¬گیری متناسب با آن را به¬کار گیرند و تدریس و تربیت ثمربخشی را ارائه کنند.
1-4- اهمیت نظریه در روان¬شناسی تربیتی
هر یک از مسائل و رخدادهای تدریس و تربیت، دانسته یا ندانسته، همراه با یک بنیاد نظری است. تدریس و تربیت موفق بدون نظریة دقیق و درست ناممکن است. یک نظریه در مفهوم علمی آن، عبارت از مجموعة درهم¬تنیده¬ای از مفاهیم است که برای تبیین یک مجموعه از اطلاعات و یافته¬ها به¬منظور پیش¬بینی و کنترل نتایج تجربه¬های آینده به¬کار گرفته می¬شود. با کمک نظریه است که اصول و قواعد تربیتی را استخراج می¬کنیم. واقعیت این است که نظریة خوب در قلب حرفة معلمی جای دارد. بدون یک نظریه که راهنمای عمل ما باشد ناچاریم از روی سلیقة شخصی، از روی عادت، بر اساس بینش شخصی، و یا بر اساس عقل عامیانه و قراردادهای معمول در محیط خود عمل کنیم. با کمک نظریه می¬توانیم به جنبه¬های مختلف از کل مسأله و به نتایج پژوهشهایی که در مورد هر یک از مسائل تدریس و تربیت صورت گرفته است توجه کنیم و راه¬حلهای جدیدی را پیشنهاد کنیم. الگوهای روان¬شناسی تربیتی نیز شبیه نظریه¬های آن هستند و به¬منظور ارائة نظریات درخصوص چگونگی تحول امور در موقعیتهای معین به¬کار گرفته می¬شوند.
ما باید از نظریه¬هایی که در ورای اعمال تربیتی وجود دارند به-خوبی آگاه باشیم و چارچوبهای پژوهشی آن نظریه¬ها را بشناسیم. با استفاده از اصول برگرفته از نتایج پژوهشها و نظریه¬های علمی است که روان¬شناسی تربیتی تبیین¬هایی را در مورد رابطة میان متغیرهای گوناگون و بلکه در مورد کل نظام این رابطه¬ها به¬عمل آورده است. تعمیق دانش حرفه¬ای در مسائل نظری و عملی تدریس و تربیت، و از جمله روان¬شناسی تربیتی و رشد تواناییهای معلمان و دست¬اندرکاران آموزش و پرورش در تحلیل هوشمندانه و نقادانة اختلاف دیدگاههای تربیتی، ضرورتی اجتناب¬ناپذیر است.
شامل 117 صفحه word
دانلود تحقیق روانشناسی تربیتی