مقدمه
اینترنت عرصة مهمی را برای تحقیقات اجتماعی و آزمودن نظریه‌های مربوط به اشاعة تکنولوژی و اثرات رسانه‌ها فراهم ساخته‌است. بخشی از این جاذبه به واسطة قابلیت ادغام شیوه‌های ارتباطی و صورت محتوای ارتباط است. جاذبه‌های دیگر مربوط به اثرات و کارکردهای اجتماعی این رسانه و محیط‌های مختلف آن برای افراد و اجتماعات محل زیست آنها و به‌ویژه برای جوانان به‌عنوان پیشگامان نوآوری و مصرف این رسانة جدید می‌باشند.
طولانی شدن دورة جوانی و نوجوانی، رواج شیوه‌های جدید رفتار اجتماعی برای‌پر کردن فضای زندگی، فردی‌شدن و کم‌رنگ‌شدن شکاف‌های متداول اجتماعی، اهمیت یافتن سبک زندگی و «سیاست زندگی» برای جوانان، از هم پاشیدگی شبکه‌های سنتی همسایگی و نوسازی شهری از جملة زمینه‌های اصلی هستند که شرایط جدیدی را پیش روی جوانان قرار داده‌اند. آنچه در کنار این روندها و متاثر از رشد رسانه‌های جدید قابل ذکر است اهمیت بیش از پیش حفظ و تنوع در اوقات فراغت برای جوانان است. اولین نسل آشنا با کامپیوتر و تکنولوژیهای ارتباطی را باید نسل فعلی دانست. بسیاری از آنان می‌توانند با طیفی از نرم افزارهای کامپیوتری کار کنند و به‌راحتی آن را بفهمند. این تحولات تکنولوژیک علاوه بر تأثیر بر ذوق، سلیقه و نیاز ارتباطی آنها، گذراندن اوقات فراغت آنها را نیز تحت تأثیر قرار داده‌است. دو فرآیند «رسانه‌ای‌شدن»( mediatisation) و «خانگی شدن»(domestification) توصیف‌کنندة گذران بخش عمده‌ای از فراغت جوانان در جوامع مدرن است. جوانان فراغت خود را بیش ازپیش در خلوت سپری می‌کنند و برای سرگرم شدن به طور فزاینده‌ای به رسانه‌های جدید متکی هستند.
ارتباطات باواسطة کامپیوتر (CMC)، «فرهنگ فراغت» و «اجتماع فراغت» را نیز تحت‌الشعاع قرارداده‌است. شبکه‌های کامپیوتری جهان فرهنگهای جدیدی را در ده سال گذشته پدید آورده‌اند که تأثیرات شگرفی را در تعاملات و روابط اجتماعی برجای گذارده است. (رین گولد، 1994: 4)
چت‌روم‌ها (chat rooms) یا میدان‌های چندکاربردی (multi-user-dungeons) به‌عنوان یکی از پرطرفدارترین «میدان‌های»
اینترنتی شرایط جدیدی را پیرامون کاربران خود قرار داده و مرزهای تازه‌ای را در شکل‌گیری خرده‌فرهنگ‌ها، ارزش‌ها و هویت جوانان پدید آورده‌اند.
گمنامی، سرعت ارتباطات و سیال بودن آن پیامدهای گسترده‌ای را در روابط جنسیتی و الگوهای ارتباطی و دوست‌یابی جوانان بر جای می‌گذارد. تداخل طبقه با جنسیت و جغرافیا می‌تواند فضای آزادکننده‌ای را برای دسته‌ای از جوانان پدید آورده و مرزبندی‌های رایج جنسیتی و اجتماعی را در فرهنگ جوانان کمرنگ سازد. ارتباطات اینترنتی در محیط‌های چت، ضمن آنکه تقویت‌کنندة روابط غیر وابسته به زمان و مکان گردیده است، به محملی برای جستجو و ارضای کنجکاوی‌های جوانان نیز تبدیل شده‌است. علاوه بر این، فضای مجازی و دیجیتال اینترنت صورت‌های جدید مشارکت‌های اظهاری و عاطفی را جایگزین صورت‌های متداول مشارکت سیاسی و اجتماعی در عرصه‌های «حقیقی» جامعه ساخته‌است (نگاه کنید به سیورلا، 2000). در وجه منفی، استدلال بر این است که سرگرمی‌های مجازی اینترنتی عموماًًٍَْْ به تقلیل سرمایة اجتماعی، انزوا و بریدگی از مشارکت‌های محسوس و عینی (کرات و همکاران، 1998 ؛ نای واربرینگ، 2000)، تغییر روابط از اجتماعات و گروه‌های آشنا به اجتماعات شبکه‌ای (مافلوسی، 1996 ؛ ولمن، 2001)، سوگیری جوانان به سوی آموزش موزاییکی (راشکوف، 1996) و نیز قطعه‌قطعه‌شدن افراطی (hypersegmentation) سلیقه‌ها و خرده‌فرهنگ‌ها و در نتیجه توده‌وارسازی (massification) (شیلز، 1963 ؛ نیومن، 1991) می‌انجامد.
در ادامه، چهارچوب‌های مفهومی و نظری رایجی را که از منظر جامعه‌شناسی و یا روان‌شناسی اجتماعی به بررسی تأثیرات ICTs و به‌ویژه اینترنت بر جوانان و فراغت آنها پرداخته‌اند، به اختصار مرور کرده و آثار تواناساز و یا محدودکنندة محیط‌های مجازی در چت روم‌ها را مورد بحث قرارخواهیم داد.
زمینة تحقیق
نگاه جامعه‌شناختی به پدیدة اینترنت در پی بررسی تأثیرات اجتماعی آن بر روابط اجتماعی و تجزیه و تحلیل عوامل نهادی، سیاسی و اقتصادی است که رفتار کاربران را تحت تأثیر قرارمی‌دهد. این نگاه، چنان‌که در مقدمة بحث بدان اشاره شد، به طیفی از اثرات اجتماعی تکنولوژیهای جدید اطلاعاتی و ارتباطاتی بر روابط و تعلقات اجتماعی، شکل‌دهی یک معنای عمومی جدید برای ارتباط، صورت‌های جدید مشارکت‌های اجتماعی و بازاندیشی و تغییر در هویت‌های خودساخته تأکید دارد.
در وجه فراغت و سرگرمی نیز محوریت یافتن ارتباط و سرگرمی، از متن خارج شدن (decontextualisation) مکان‌ها و تجارب اوقات فراغت (نگاه کنید به رابرتز، 1998)، رواج شکل‌های سرگرمی غیروابسته به زمان و مکان، چندوظیفه‌ای شدن رسانه‌های جدید و لذت بردن جوانان از توانایی انجام همزمان چند وظیفه و امکان‌پذیر ساختن انواع جدیدی از مشارکت‌های عاطفی و زیبایی شناختی و فرهنگی از جمله مشخصه‌های اصلی رسانه‌های جدید و به‌ویژه اینترنت میباشد. رویکردهای غالب در بررسی تأثیرات اجتماعی و روانی ICTs بر جامعه را در دو دستة کلی تکنولوژیکی و اجتماعی می‌توان قرارداد. رویکردهای تکنولوژیک نقش رسانه‌های جدید را در روابط و تبعات اجتماعی آن تعیین‌کننده می‌دانند و در بررسی نهایی تکنولوژی را شکل‌دهندة روابط اجتماعی و شکل‌های تحول آن تلقی می‌نماید. نظریه‌های چندی از این منظر به رسانه‌های جدید توجه کرده‌اند. برای نمونه می‌توان مدل حضور اجتماعی (social presence model) که فردی بودن ارتباطات کامپیوتری را زمینه‌ساز اثرات اجتماعی کمتر آنها می‌داند، نظریة غنای رسانه‌ای (media richness theory) که توانایی تأثیرگذاری بر روابط اجتماعی رسانه‌ها را تابع ظرفیت آنها در انتقال پیام‌ها و نشانه‌های اجتماعی می‌بینند و غنای رسانه‌ها را عامل تعیین کنندة انتخاب آن از جانب کنشگران می‌دانند، و نظریة شیوة پردازش اطلاعات اجتماعی (social information processing model) اشاره کرد که به دنبال تبیین اثرات محدود کنندة ارتباطات کامپیوتری است و این محدودیت را مخل کیفیت ارتباطات اجتماعی می‌داند. در مجموع رویکردهای فوق به ابعاد اجتماعی رسانه‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطاتی به صورت حاشیه‌ای و با اهمیت کمتر نگریسته و در تحلیل نهایی قائل به قابلیت تقلیل اطلاعات کامپیوتری به بایت‌های اطلاعاتی هستند (برای مرور جامع رویکردهای تکنولوژیک نگاه کنید به اسپیرز، 2000).
رویکردهای جایگزین در مطالعة اثرات رسانه‌ها در مقابل به عوامل اجتماعی توجه بیشتری نشان می‌دهند. نظریه‌هایی همچون استفاده و التذاذ (uses and gratifications) ، مبادله (exchange) ، سازه‌گرایی اجتماعی (social constructionism) و نظریه‌های تعاملی (interactionism models) ، از جمله رویکردهای غالب در این دسته به‌شمار می‌آیند.
مدل «استفاده و التذاذ»، که خود متأثر از نظریه‌های مبادلة اجتماعی است، مدلی رایج در مطالعات توصیفی و اکتشافی درخصوص نحوة استفادة افراد از رسانه‌ها و تأثیر این استفاده بر رفتار آنهاست. دلایل و انگیزه‌های جذب جوانان به اینترنت و فضای مجازی و رفتار آنها در فضای مجازی زمینه‌های اصلی هستند که در این مدل به آنها توجه می‌شود. نظریة تعاملی، تفسیری و سازه‌گرایی تلاشی برای تبیین نحوة ارتباط افراد با فضای مجازی، فهم آنها از این ارتباطات و مکانیسم‌های دخیل در آن محسوب می‌شود. رویکرد سازه‌گرایی با تلقی نسبی‌بودن تأثیرات تکنولوژیهای اطلاعاتی و ارتباطاتی، این تأثیرات را تابع متن (context) ، تفسیر و فهمی می‌دانند که کاربران و افراد حاضر در حوزة ارتباط از آن به عمل می‌آورند. ساخت‌های اجتماعی تعیین‌کنندة معنای ارتباط به‌شمار می‌آیند. این نظریه که مُلهم از آرای پدیدارشناسی گارفینکل (1967)، برگر و لاکمن (1966) و اندیشمندانی همچون دریدا (1976) و گرگن (1985) است واقعیات اجتماعی را ساختة کنشگران دانسته، همزمان به نقش انتخاب، اراده و استقلال فرد (عامل) در تعامل با متن و ساختار اجتماعی توجه دارد.
از دیگر اندیشمندانی که به توصیف نحوة مذاکره و معتبرساختن هویت در تعاملات رودررو و ایجاد قالبی برای ارزیابی معانی این رویارویی‌ها پرداخته می‌توان به گافمن اشاره‌کرد که اندیشه‌های او در بررسی ارتباطات بین فردی از جانب محققان علوم رفتاری مورد استفاده بوده است. با الهام از آرای گافمن می‌توان استدلال کرد که اینترنت چارچوب‌های تعاملی جدیدی را در برقراری ارتباطات بین فردی مهیا ساخته است که، علی‌رغم محدودیت‌های ذاتی خود، فرصت‌های جدیدی را نیز برای نمایش شخصیت در اختیار کاربران قرار می‌دهد،گافمن (1964) در کتاب خود موسوم به استیگما به توصیف تکنیک‌ها و امکاناتی می‌پردازد که افراد از آن برای ارائة تصویری مطلوب و قابل پذیرش از خویش استفاده می‌کنند. توصیف مجازی که کاربران از ویژگی‌های رفتاری و شخصیتی خود در فضای چت روم به‌عمل می‌آورند را می‌توان با توجه به این گزاره‌ها تبیین کرد. تلاش برای پیشدستی در گرفتن اطلاعات،شناسایی اولیه از مخاطب گفتگو، توصیف انتخابی وگاه مبالغه‌آمیز و یا نادرست از برخی ویژگی‌های رفتاری و شخصیتی و نشان دادن همدردی و همسویی برای جلب پشتیبانی و حمایت عاطفی مخاطب ازجمله زمینه‌های نشان‌دهندة تدارکات و آمادگی‌های «پشت صحنه‌ای» (back stage) افراد، برای نمایش «روی صحنه‌ای» (front stage) خود هستند. ماهیت غیر رودرروی ارتباطات الکترونیکی اینترنتی همچنین می‌تواند انگیزة بیشتری را برای کاربران آن در بازی با هویت، رفتارهای آزمایشی و ارائه تصویری غیرواقعی فراهم سازد که ریسک «شرمندگی» در آن کمتر است. در مجموع کاربست مفاهیم گافمن در ارتباطات اینترنتی می‌تواند به تشریح مکانیسم‌ها و استراتژی مورد استفاده در تعاملات بین‌فردی به‌کار رود. از طرفی، پیشرفت روزافزون تکنولوژی و دسترسی به تسهیلات بیشتر در اینگونه ارتباطات (صدا، تصویر و ایکون‌های ابراز هیجانات/ emoicons) می‌تواند این ارتباطات را به ارتباطات حقیقی نزدیک‌تر ساخته و جنبة انسانی‌تری بدان بخشد. برای ارزیابی تأثیر نیروهای ساختی همچون «طبقه»، «جنسیت» و «مکان» در بهره‌مندی از اینترنت و گفتگوهای اینترنتی و نیز تأثیری‌که اینگونه ارتباطات به نوبة خود بر این روابط برجای می‌گذارد از مفهوم‌سازی عادت (habitus) و میدان (field) بوردیو (Bourdieu) جامعه‌شناس فرانسوی می‌توان استفاده کرد. برای بوردیو «عادات» شیوه‌های عمل و زیستی است که فاعلان اجتماعی در جریان اجتماعی‌شدن کسب می‌کنند و از طریق تجربة عملی آموخته می‌شوند. در کتاب منطق عمل بوردیو می‌نویسد: «دنیای عملی که در ارتباط با عادات -که به مثابة نظامی از ساختارهای (نقشه‌های) شناختی و انگیزه بخش عمل می‌کنند- شکل گرفته است، دنیایی است که روش‌های رسیدن به هدف، مسیرهای قابل انتخاب و موضوعاتی که واجد یک خصلت غایت شناسی دائمی هستند را از قبل مشخص ساخته‌است» (1990: 53).
براین اساس، باید گفت که میدان‌ها در حال تغییرند و رابطة بین عادت و میدان در معرض گسست است. ملزومات میدان ضرورتاً اشاره بر وجود عاداتی ندارند که بازیگران یک میدان مجهز به آن باشند. در اینجا نیز امکان کنش و انتخاب وجود دارد. بدین ترتیب اگرچه اساس فرآیند بازآفرینی باقی می‌ماند، با این حال شیوه‌هایی وجود دارد که مبنای مبارزه برای تعریف میدان و امکان عمل فرد را فراهم می‌گرداند.
مفهوم‌سازی بوردیو از عادت و میدان را می‌توان در تحلیل فرهنگی و ساختاری از تأثیرات ارتباطات اینترنتی به کار برد. ارتباطات مجازی می‌تواند زمینة شکل‌گیری عاداتی جدید را فراهم سازد که خود به کنش و انتخاب‌های متفاوتی منتهی می‌گردد. ظهور عادات جدید شرایط(عادات) قبلی را به چالش می‌کشاند و در نتیجة آن جابجایی‌هایی (dislocations) صورت می‌گیرد. بدین ترتیب اگرچه اساس فرآیند بازآفرینی باقی می‌ماند، با این حال شیوه‌های متنوعی، مبنای مبارزه برای تعریف میدان و امکان عمل فرد را فراهم می‌سازند.
مسئلة روابط جنسیتی و ارزش‌های جوانان در فضای مجازی را با استفاده از این چارچوب می‌توان مفهوم‌سازی کرد. ویژگی‌های ارتباطات الکترونیکی حاکم در فضای چت‌روم‌ها شرایطی متفاوت از روابط حقیقی و رودررو را برای کاربران آن فراهم می‌کند. سرعت عمل، ناشناس ماندن، سیال بودن و ویژگی‌های دیگر می‌تواند فضای یکسان و مشابهی را فارغ از الزامات ساختی (جنسیتی، طبقاتی، قومی، نژادی و مکانی) فراهم سازد که مستعد تجارب متفاوتی برای کاربران آن است. تعاملات آزمایشی، کنجکاوانه و یا با نیت افزایش ظرفیت شناختی، کاربران اینترنتی را با ذهنیت و گرایش جدیدی تجهیز می‌کند که می‌تواند رفتار و تعاملات آنها در دنیای حقیقی را به چالش کشانده و تغییراتی را هرچند جزئی در میدان عمل اجتماعی آنها فراهم سازد. فضای مجازی به فیلتری می‌ماند که نیازها، خواسته‌ها و بازاندیشی کاربران در هویت خویش را به درجاتی به دنیای حقیقی آنها تسری می‌دهد و شرایط تازه‌ای را برای گفتگو، تفاهم و تعامل در دنیای مجازی و حقیقی فراهم می‌سازد.
روش تحقیق
تحقیق حاضر براساس روش‌های پیمایشی و با استفاده از پرسشنامة استانداردی انجام شده که توسط خود پاسخگویان تکمیل شده‌است. در تنظیم سؤالات و مقیاس پرسشنامه علاوه بر داده‌های اسنادی و تجربی از مشاهدات مشارکتی (فعال) و غیرمشارکتی (غیر فعال) محقق در فضای چت روم‌ها نیز استفاده شده‌است.
مراجعه به اتاق‌های فارسی سایت‌های چت بین المللی همچونmsn , yahoo و نیز سایت‌های چت فارسی زبانی مانند bedehi و roozi در فواصل زمانی مختلف و متنوع امکان مناسبی را برای آشنایی محقق با ویژگی‌های جمعیتی و رفتاری نوعی مراجعه‌کنندگان به این سایت‌ها فراهم‌ساخته‌است. حاصل این ساعات طولانی مشاهده و مشارکت مجازی، آشنایی نسبی با مکانیسم شکل‌گیری و شروع ارتباطات مجازی،علایق،سلیقه‌ها،نیازها،حساسیت‌ها،واژگان و خرده فرهنگ زبانی رایج استفاده کنندگان دختر و پسر از این اتاق‌ها بوده‌است. در مواردی نیز برای تدقیق بیشتر در محتوای گفتگوها و مفهوم‌سازهای بهتر از آن متن گفتگو برروی دیسکت ذخیره و طبقه‌بندی شده‌است.
نمونه گیری و جمع آوری داده‌ها
نمونه‌گیری تحقیق بر اساس روش‌های غیراحتمالی و از نوع در دسترس و نیز
زنجیره‌ای (snowballing) است. با این‌حال در انتخاب نمونه‌ها تلاش براین بوده‌است تا متغیرهای مهم زمینه‌ای همچون جنسیت، محل سکونت و تحصیلات به نسبتی مشابه با ترکیب جامعة آماری هدف در نظر گرفته شوند. نمونه‌های تحقیق را غالباً مراجعه کنندگان به کافی‌نت‌هایی تشکیل می‌دهند که در بهار 1382 در سطح شهر تهران مورد مطالعه قرارگرفتهاند. تعدادی از پاسخگویان نیز از طریق شبکه‌های آشنایی و دوستی به صورت زنجیره‌ای مورد دسترسی قرار گرفته‌اند. ملاک انتخاب پاسخگویان قرار داشتن در محدودة سنی مورد نظر (15 تا 30 سال) و داشتن حداقل یک بار تجربة چت کردن اینترنتی بوده‌است.
پرسشنامه‌ها عموماً به طور مستقیم و از طریق پرسشگران در اختیار مراجعه‌کنندگان قرار گرفته‌اند. با این‌حال با توجه به پراکندگی ساعت مراجعه افراد به کافی‌نت‌ها و طولانی شدن مرحلة جمع‌آوری اطلاعات، در مواردی پرسشنامه‌ها به مدیران این مراکز داده شد تا با توزیع آنها به نمونه‌های واجد شرایط فرایند جمع‌آوری اطلاعات تسریع گردد. بدین ترتیب در مجموع در یک دورة زمانی دو ماهه 172 پرسشنامه تکمیل شدة بدون نقص جمع‌آوری و مورد استفاده قرارگرفته‌است.
یافته‌های تحقیق
برای ارزیابی گرایش پاسخگویان نسبت به اثرات و ویژگی گفتگوهای اینترنتی و تفکیک نوع استفادة آنها علاوه بر سؤالات رفتاری از 21 گویه گرایش سنجی مدرج نیز استفاده شده‌است که به‌عنوان متغیر وابستة اصلی تحقیق با دیگر متغیرهای زمینه‌ای و مستقل مورد مطالعه قرارگرفتهاند. برای تجزیه و تحلیل بیشتر این گویه‌ها و تعیین «ابعادی» که در مجموعة گویه‌های مدرج مورد بررسی قرارگرفتهاند، از تکنیک تحلیل عوامل استفاده شده‌است. تنها ابعادی که ارزش افزوده (eigen value)2 آنها بزرگ‌تر از 1 بوده است، استخراج شده‌اند. ارزش‌های اولیة ابعاد از 03/1 تا 53/3 نوسان داشته‌اند. ماتریس چرخش یافته عوامل مربوط به همة اقلام در ضمیمة مقاله آمده‌است. در مجموع 7 عامل از میان گویه‌ها استخراج شده است که بر اساس بار عاملی در جدول (1) تنظیم شده‌است:
چنان‌که جدول (1) نشان می‌دهد، با توجه به سهم هر عامل در تبیین واریانس کل ابعاد، 7 بعد استخراج شده‌اند که در مجموع بیش از 62 درصد از واریانس گردش یافتة عوامل را توضیح می‌دهند. عوامل فوق به ترتیب اهمیت و اولویت مربوط به تفاوت رفتار واقعی با رفتار در فضای چت (چت به‌عنوان میدانی برای نقش بازی)، نگرش تردیدآمیز و نامطمئن به فضای چت (چت به‌عنوان ارتباطی نامطمئن)، نگرش جدی و توأم با اعتماد به چت (چت به‌عنوان امتدادی از زندگی واقعی)، نگرش لذت جویانه و ابزاری به چت (چت به‌عنوان ابزاری برای دوست‌یابی و تفنن) و با اهمیت کمتری نگرش جستجوگرانه، ناکارآمد و بدبینانه می‌گردد.
بدین ترتیب، ابعاد مستخرج از تحلیل عوامل ضمن آنکه ابزاری برای تقلیل گویه‌های متنوع به ابعادی محدودتر است، بیانگر تیپولوژی جهت‌گیری‌ها و نگرش‌های جوانان به چت‌های اینترنتی و فضای حاکم بر روابط مجازی در این گفتگوهاست که بر اساس آن می‌توان به تفکیک گرایش‌های پاسخگویان پرداخت.
ماتریس همبستگی مقیاس‌های ترکیبی سادة شکل‌گرفته از گویه‌های تشکیل دهندة هر بعد (عامل) نیز بیانگر همبستگی‌های بین نمرات پاسخگویان در ابعاد مختلف است. بر این اساس، هر چه چت کنندگان سوءظن بیشتری به چت نشان دهند، علاقة آنان به این فضا کمتر است؛ چت‌کنندگان جدی و علاقه‌مند تجربة چت را دلپذیرتر یافته‌اند؛ چت کنندگان مظنون از چت متوقع‌تر بوده‌اند و معتقدان به نقش بازی نسبت به چت بدبین بوده‌اند.
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 27 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله جوانان و اوقات فراغت مجازی
